हैदराबाद Space Economy :अंतराळ मोहिमेतील उल्लेखनीय कामगिरीचा भारताला अभिमान आहे. दळणवळण, जमीन आणि महासागर संसाधनांचे निरीक्षण, नेव्हिगेशन आणि हवामान अभ्यास यासह विविध क्षेत्रात उपग्रह महत्त्वाची भूमिका बजावतात. या उद्योगांच्या व्यावसायिक महत्त्वामुळे वाढत्या 'स्पेस इकॉनॉमी'मध्ये भरीव वाढ होताना दिसत आहे.
विशेष म्हणजे, कॉर्पोरेट क्षेत्र पारंपारिक सरकारी मक्तेदारीपासून दूर जात अंतराळ संशोधन उपक्रमांमध्ये अधिकाधिक आघाडीवर आहे. 2020 मध्ये, केंद्रीय अर्थमंत्री निर्मला सीतारामन यांनी महत्त्वाच्या अंतराळ क्षेत्रातील सुधारणांचे अनावरण केले, जे एक आदर्श बदल दर्शविते. खाजगी उद्योग आता अंतराळ वाहक, उपग्रह आणि इतर फायदेशीर उपक्रमांमध्ये गुंतलेले आहेत. जागतिक अंतराळ अर्थव्यवस्था अंदाजे 400 अब्ज डॉलर्सपर्यंत पोहोचली असूनही, भारताचा सध्याचा वाटा फक्त 2 टक्के आहे. जागतिक अंतराळ अर्थव्यवस्थेत भारताचा वाटा लवकरच 10 टक्क्यांपर्यंत वाढवण्याच्या उद्देशाने हे अंतर भरून काढण्यासाठी सर्वसमावेशक सुधारणांना गती देण्यात आली आहे.
भांडवलाची कमतरता एक अडथळा :व्यावसायिक अवकाश प्रणालीच्या केंद्रस्थानी वाहक आणि उपग्रह आहेत, जे अंतराळातील आपल्या प्रयत्नांना पुढे नेण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावतात. आपल्या सीमेमध्ये, PSLV, GSLV आणि SSLV सह उपग्रह वाहक जागतिक स्तरावर स्पर्धात्मक खर्चावर सेवा प्रदान करतात. या वाहकांनी उपग्रहांसह, दळणवळण, पृथ्वी निरीक्षण, हवामान अभ्यास, भारतीय प्रादेशिक नॅव्हिगेशन सॅटेलाइट सिस्टीम (NavIC), आणि वैज्ञानिक संशोधन यासारख्या महत्त्वाच्या क्षेत्रात तिसऱ्या ते पाचव्या क्रमांकापर्यंत प्रभावी जागतिक क्रमवारी प्राप्त केली आहे.
ऐतिहासिकदृष्ट्या, इस्रोच्या आश्रयाखाली हे प्रयत्न केवळ सरकारी क्षेत्रासाठी होते. तथापि, रॉकेट आणि उपग्रह निर्मितीसाठी आवश्यक यांत्रिक आणि विद्युत घटकांच्या विकासात योगदान देण्यासाठी 500 हून अधिक व्यावसायिक उपक्रम इस्रोसोबत सहयोग करत असून, एक प्रतिमान बदल झाला आहे. खाजगी उद्योग प्रेरक शक्ती म्हणून उदयास आले आहेत, जे 90 टक्के उपग्रह वाहक आणि 55 टक्के उपग्रह निर्मितीसाठी जबाबदार आहेत.
परिणामी, विविध आघाड्यांवर लक्षणीय प्रगती दिसून येते. स्कायरूट आणि अग्निकुल कॉसमॉस, ज्यांनी रॉकेट उत्पादनात उत्कृष्ट कामगिरी केली आहे, ते अनंत टेक्नॉलॉजीज, गॅलेक्सी स्पेस, ध्रुव स्पेस, पिक्सेल, स्पेस किड्झ इंडिया, जे उपग्रह निर्मितीमध्ये आघाडीवर आहेत. याव्यतिरिक्त, Bellatrix Aerospace आणि Digantara सारख्या कंपन्या संबंधित क्षेत्रात लक्षणीय प्रगती करत आहेत. मात्र, अवकाश संशोधन हादेखील राष्ट्रीय सुरक्षेचा विषय असल्याने त्याचे नियमन होणे आवश्यक आहे.
जागतिक अर्थव्यवस्थेत आपला वाटा वाढवण्यासाठी हे सहकार्य महत्त्वाचे असले तरी, उपग्रह आणि रॉकेट उत्पादनाच्या प्रमाणात केवळ इस्रोच्या कार्यक्षेत्राबाहेरील सहयोगी प्रयत्नांची आवश्यकता आहे. अंतराळ उद्योगातील इच्छुक उद्योजकांची आर्थिक अडचण ओळखून सरकारने नवीन धोरण तयार केले आहे. ISRO ची पायाभूत सुविधा व्यावसायिक क्षेत्रासाठी खुली करून, उत्पादन आणि चाचणीमधील भांडवल आणि अडचणी कमी करण्याचे सरकारचे उद्दिष्ट आहे.