नवी दिल्ली : 2023 मध्ये भारत आपला 74 वा 'प्रजासत्ताक दिन' साजरा करत आहे. 26 जानेवारी रोजी राष्ट्रपती भवनाजवळील ड्युटी पथ (राजपथ) वर होणारी वार्षिक परेड हे आकर्षणाचे मुख्य केंद्र असेल. 26 जानेवारी 1950 रोजी भारतीय राज्यघटना लागू झाली. या निमित्ताने दरवर्षी प्रजासत्ताक दिन सोहळ्याचे आयोजन केले जाते. यानिमित्त आयोजित समारंभात राष्ट्रपतींच्या हस्ते पुरस्कार प्रदान केले जातात. यामध्ये नागरी सन्मान, लष्करी सन्मान, पोलीस दलांसाठी सन्मान आणि बाल पुरस्कार यांचा समावेश आहे.
नागरी सन्मानांमध्ये भारतरत्न पुरस्काराचा सर्वात वरचा : भारतरत्न नंतर पद्म पुरस्काराचे स्थान येते. भारतरत्न हा देशाचा सर्वोच्च नागरी सन्मान आहे. देशसेवेसाठी हा सन्मान दिला जातो. या सेवांमध्ये कला, साहित्य, विज्ञान, सार्वजनिक सेवा आणि क्रीडा यांचा समावेश होतो. हा पुरस्कार पहिल्यांदा 2 जानेवारी 1954 रोजी जाहीर करण्यात आला. सुरुवातीला हा सन्मान मरणोत्तर देण्याची तरतूद नव्हती, ही तरतूद 1966 मध्ये जोडण्यात आली. हा पुरस्कार दरवर्षी जाहीर होत नाही.
प्रजासत्ताक दिनी दिले जाणारे पुरस्कार पद्म पुरस्कार : पद्म पुरस्कार हा भारतरत्न नंतरचा देशातील सर्वोच्च नागरी पुरस्कार आहे. या पुरस्कारांचा तीन श्रेणींमध्ये समावेश करण्यात आला आहे. पद्मविभूषण, त्यानंतर पद्मभूषण आणि पद्मश्री. पुरस्कार विजेत्यांची घोषणा प्रजासत्ताक दिनाच्या पूर्वसंध्येला केली जाते आणि मार्च किंवा एप्रिलच्या आसपास भारताच्या राष्ट्रपतींच्या हस्ते पुरस्कार प्रदान केला जातो. पद्म पुरस्कारांसाठी सर्व नामांकने दरवर्षी पंतप्रधानांनी स्थापन केलेल्या विशेष समितीसमोर सादर केली जातात. समितीतर्फे पुरस्कारांसाठी नावांची निवड केली जाते. या समितीचे अध्यक्ष कॅबिनेट सचिव असतात. पद्म पुरस्कार समितीमध्ये गृहसचिव, राष्ट्रपतींचे सचिव आणि चार ते सहा प्रतिष्ठित व्यक्तींचा समावेश असतो. समितीच्या शिफारशींवर अंतिम निर्णय पंतप्रधान आणि राष्ट्रपती यांच्या पातळीवर घेतला जातो. हा पुरस्कार दरवर्षी जाहीर केला जातो.
प्रजासत्ताक दिनी दिले जाणारे पुरस्कार राष्ट्रपती पोलीस पदक : राष्ट्रपती पोलीस पदक हे प्रामुख्याने पोलीस आणि अग्निशमन सेवेतील विशेष कार्यासाठी दिले जाते. पोलीस आणि अग्निशमन सेवेत काम करणाऱ्यांना हे पुरस्कार जिवंत आणि मरणोत्तर दिले जातात. मरणोत्तर, पुरस्काराचा लाभ त्याच्या आश्रितांना दिला जातो. 1 मार्च 1951 रोजी राष्ट्रपती पोलीस पदक प्रदान करण्यात आले. यात पद किंवा सेवेचा काळ ही मर्यादा नाही, हे पदक कोणत्याही पोलीस अधिकाऱ्याला दिले जाऊ शकते. अधिकार्‍यांना राष्ट्रपतींच्या हस्ते गुणवत्तापूर्ण सेवा, विशिष्ट सेवा आणि शौर्य अशी तीन पोलीस पदके दिली जातात. पदक प्राप्तकर्त्यांना मासिक वेतन दिले जाते. निवृत्तीनंतरही ते त्यांना दिले जाते आणि त्यांच्या मृत्यूनंतर प्राप्तकर्त्याच्या हयात असलेल्या जोडीदाराला पैसे देण्याची तरतूद आहे.
प्रजासत्ताक दिनी दिले जाणारे पुरस्कार मुलांसाठी पंतप्रधानांचा राष्ट्रीय बाल पुरस्कार :हे पुरस्कार 18 वर्षांखालील भारतीय नागरिकांना दिले जातात, ज्यांनी सर्जनशीलता, शैक्षणिक उत्कृष्टता, समाजसेवा, कला, मानवता, शौर्य किंवा क्रीडा क्षेत्रात अपवादात्मक उत्कृष्ट योगदान किंवा यश. यावर्षी 11 मुलांना पंतप्रधान राष्ट्रीय बाल पुरस्कार 2023 ने सन्मानित करण्यात येणार आहे. यामध्ये 6 मुले आणि 5 मुलींचा समावेश आहे. कला-संस्कृती, शौर्य, नवोपक्रम, शैक्षणिक, समाजसेवा आणि क्रीडा क्षेत्रातील त्यांच्या विशेष कार्यासाठी हे पुरस्कार दिले जाणार आहेत.
जीवन रक्षा पदक : जीवन रक्षा पदक 1961 मध्ये स्थापन करण्यात आला, हा विशेष पुरस्कार एखाद्या व्यक्तीचा जीव वाचवल्याबद्दल दिला जातो. ती तीन श्रेणींमध्ये येते. सर्वोत्तम जीवन रक्षा पदक, उत्तम जीवन रक्षा पदक आणि जीवन रक्षा पदक. आग, बुडणे किंवा इतर दुर्घटनांपासून जीव वाचवणाऱ्या नागरिकांना हे पुरस्कार दिले जातात. भारताचे राष्ट्रपती तुरुंगातील कर्मचार्‍यांना देशाच्या सुधारात्मक सुविधांमधील त्यांच्या कार्याची दखल घेऊन विशेष सेवा, गुणवान सेवा आणि शौर्य पदकांसह तीन श्रेणींमध्ये सुधारात्मक सेवा पदक प्रदान करतात.
