भारतीय हवामान विभागाचं 150व्या वर्षात पदार्पण; कसा राहिला आतापर्यंतचा प्रवास, वाचा सविस्तर

IMD Foundation Day : हवामान आणि वातावरणात होणारे बदल आणि अंदाज यांची अचूक माहिती देणाऱ्या भारतीय हवामान विभागाला 15 जानेवारी 2025 रोजी 150 वर्षे पूर्ण होत आहेत. यानिमित्त 15 जानेवारी 2024 पासून वर्षभर विविध कार्यक्रम सुरू राहणार आहेत.

हैदराबाद IMD Foundation Day : हवामानाचा संबंध प्रत्येक माणसाच्या जीवनाशी असतो. त्याचा प्रत्येकावर सकारात्मक आणि नकारात्मक परिणाम होतो. खराब हवामानामुळे कोणतीही व्यक्ती वैयक्तिकरित्या आजारी पडू शकते. तसंच एखाद्या देशाच्या किंवा संपूर्ण जगाच्या अर्थव्यवस्थेवर त्याचे अल्पकालीन आणि दीर्घकालीन परिणाम होतात. हवामानातील बदल थांबवता येत नाही. पण हवामानाचा अंदाज घेऊन त्याहून होणारं नुकसान टाळता येतं. तसंच पीक निवड, व्यवसाय, प्रवासाचं नियोजन व इतर नियोजन त्यानुसार शक्य आहे. हवामानाचा अंदाज घेण्यासाठी काळानुरुप आधुनिक हवामान प्रयोगशाळा असणं आवश्यक आहे. यासाठीच भारतीय हवामान विभागाची स्थापना करण्यात आलीय. 15 जानेवारी 1875 रोजी कोलकाता इथं भारतीय हवामान विभागाची स्थापना झाली होती. त्याला 2025 मध्ये त्याला 150 वर्षे पूर्ण होत आहेत.

भव्य प्रदर्शनाचं आयोजन : भारतीय हवामान विभागाच्या अधिकाऱ्यांनी दिलेल्या माहितीनुसार, 150 वर्षे पूर्ण झाल्यानिमित्त भव्य कार्यक्रमांचं आयोजन करण्यात येणार आहे. वर्षभर चालणाऱ्या या कार्यक्रमात अनेक प्रकारचे कार्यक्रम होणार आहेत. याअंतर्गत कार्यशाळा, आंतरराष्ट्रीय चर्चासत्रे, प्रदर्शने, विद्यार्थ्यांशी संवादात्मक सत्रे आयोजित केली जाणार आहेत. या कार्यक्रमांचा उद्देश लोकांना हवामान केंद्रांच्या कार्याबद्दल जागरुक करणे आणि तरुण मुलांना या क्षेत्रात करिअर करण्यासाठी प्रोत्साहित करणं आहे. भारतीय हवामान विभागाच्या 150 वर्षांच्या कामगिरीचं प्रदर्शन करण्यासाठी, 15 आणि 16 जानेवारी 2024 रोजी विज्ञान भवनात भव्य प्रदर्शन आयोजित केले जाईल. या कार्यक्रमात उद्योग, शिक्षण, शैक्षणिक संस्था, वैज्ञानिक समुदाय आणि इतर क्षेत्रातील प्रतिनिधी सहभागी होणार आहेत.

भारतीय हवामान विभागाची जबाबदारी काय :जीवन आणि मालमत्तेच्या सुरक्षेसाठी हवामान आणि हवामानाशी संबंधित डाटा, माहिती आणि अंदाज सामान्य लोक आणि संबंधित संस्थांसोबत नियमितपणे शेअर करणे, ही महत्त्वाची जबाबदारी भारतीय हवामान विभागाची आहे. एक प्रकारे या संस्थेनं राष्ट्राच्या विकासात अमूल्य योगदान दिलंय.

भारतीय हवामान विभागाचे विभाग : भारतीय हवामान विभागाच्या कार्याची व्याप्ती खूप विस्तृत आहे. चांगलं कामकाज आणि समन्वयासाठी, ते अनेक विभागांमध्ये विभागलं गेलंय. सर्व विभागांची स्वतःची जबाबदारी आहे. या विभागांव्यतिरिक्त, कोणतीही मोठी घटना किंवा हवामानाशी संबंधित बदल किंवा समस्या लक्षात घेऊन विशेष विभाग स्थापन केले जातात.

• प्रशिक्षण
• उपकरणं
• भूकंपशास्त्र
• नागरी विमान वाहतूक
• कृषी हवामानशास्त्र
• जल हवामानशास्त्र
• हवामानविषयक दूरसंचार
• स्थितीविषयक खगोलशास्त्र
• उपग्रह हवामानशास्त्र
• प्रादेशिक विशेषीकृत हवामान केंद्र

भारतीय हवामान विभागाचा प्रवास :

• 1875 मध्ये या विभागाची स्थापना झाल्यापासून, हा विभाग विकासाच्या अनेक टप्प्यांतून गेलाय. ही संस्था प्रगती, अभिमान आणि देशसेवेचा पुरावा आहे.
• भारतीय हवामान विभागाच्या स्थापनेनंतर, भारतातील सर्व हवामानविषयक काम त्याच्या कक्षेत आणण्यात आले. 1877 मध्ये अलिपूर, कोलकाता इथं भारतातील पहिली भूकंपाची क्रिया सुरु झाली.
• भारतीय हवामान विभागामध्ये सध्या चांगलं निरीक्षण आणि भविष्यवाणी करण्यासाठी 39 डॉप्लर हवामान रडार आहेत. तसेच इन्सॅट 3D/3DR समर्पित हवामान उपग्रह दर 15 मिनिटांनी क्लाउड इमेजरी देतात.
• भारतीय हवामान विभागाकडं 500 हून अधिक केंद्रे, 13 रेडिओ पवन केंद्रे, 45 रडार आणि 6 उच्च कार्यक्षमता संगणकीय प्रणालींचे विशाल नेटवर्क आहे.
• भारतीय हवामान विभाग 4000 हून अधिक वैज्ञानिक कर्मचारी नियुक्त करतो आणि प्रगत हवामान उपकरणं, अत्याधुनिक संगणकीय प्लॅटफॉर्म, हवामान आणि हवामान अंदाज मॉडेल्स, माहिती प्रक्रिया आणि अंदाज प्रणाली आणि चेतावणी प्रसार प्रणालीचं घर आहे.
• हवामान सेवा सर्वव्यापी बनवण्यासाठी, भारतीय हवामान विभागानं डायनॅमिक मेटियोग्राम “मौसम ग्राम” सारखे नाविन्यपूर्ण उपाय आणण्यासाठी तंत्रज्ञानाचा वापर केलाय, जो कोणत्याही वेळी सर्व ठिकाणी हवामान माहिती प्रदान करतो.
• दिल्लीतील मुख्यालयाव्यतिरिक्त, भारतीय हवामान विभागाची देशभरात 6 प्रादेशिक हवामान केंद्रे (RMCs) आहेत. याला राज्य पातळीवरील 26 हवामान केंद्रे (MCs) द्वारे देखील मदत केली जाते. जी प्रादेशिक हवामानाविषयी माहिती, सल्ला आणि इशारे प्रसारित करतात.
• आजच्या सर्व प्रकारच्या गंभीर हवामान घटनांसाठी अंदाज अचूकता मागील गुणोत्तराच्या तुलनेत सुमारे 50 टक्क्यांनी वाढलीय.
• भारतीय हवामान विभाग जिल्हा स्तर, प्रादेशिक अंदाज आणि चेतावणी सेवांव्यतिरिक्त देशातील सुमारे 1200 स्थानकांसाठी अंदाज प्रदान करते.
• भारतीय हवामान विभागाच्या 24 तासांच्या अंदाजाची अचूकता मुसळधार पावसासाठी 80 टक्के, वादळासाठी 86 टक्के आणि थंडीच्या लाटेसाठी सुमारे 88 टक्के आहे.
• नदी पाणलोटासाठी अंदाज कालावधी 2020 मध्ये 3 दिवसांवरून 5 दिवस आणि 2023 मध्ये 7 दिवसांपर्यंत वाढला. सायक्लोजेनेसिसचा अंदाज कालावधी 24 तासांवरून 3 दिवसांपर्यंत वाढला.
• भारतीय हवामान विभागा केवळ भारतीय सीमावर्ती भागातच सेवा देत नाही तर SAARC देशांना पूर्वसूचना आणि चेतावणी सेवा तसंच 13 उत्तर हिंद महासागरातील देशांना चक्रीवादळाचा अंदाज आणि चेतावणी सेवा देखील प्रदान करते.

हेही वाचा :