हैदराबाद :केंद्रीय अर्थमंत्री निर्मला सीतारामन 1 फेब्रुवारी रोजी त्यांचा सलग पाचवा केंद्रीय अर्थसंकल्प सादर करतील. हा अर्थसंकल्प अशा वेळी आला आहे जेव्हा जागतिक मंदीमुळे भारताच्या अर्थव्यवस्थेवरही मंदीचे सावट आहे. त्यामुळे या अर्थसंकल्पात काही विशिष्ट क्षेत्रांकडे लक्ष देण्याची गरज आहे. अर्थसंकल्पात मध्यमवर्गीयांना दिलासा देण्यासाठी अर्थमंत्री आयकर स्लॅबमध्ये बदल करतील, तसेच ग्रामीण रोजगार योजनेसारख्या कार्यक्रमांद्वारे गरीबांना आर्थिक प्रोत्साहन देतील, अशी अपेक्षा आहे. हा अर्थसंकल्प लोकांच्या चेहऱ्यावर हसू आणेल की त्यांच्या अपेक्षांचा भंग होईल हे येणाऱ्या दिवसांत कळेलच. त्या आधी जाणून घेऊया अर्थसंकल्पाशी निगडीत काही रंजक माहिती आणि अर्थसंकल्पाचा इतिहास.
भारताचा पहिला अर्थसंकल्प : 7 एप्रिल 1860 रोजी भारतामध्ये पहिल्यांदा अर्थसंकल्प सादर करण्यात आला. स्कॉटिश अर्थशास्त्रज्ञ आणि ईस्ट इंडिया कंपनीचे राजकारणी जेम्स विल्सन यांनी ब्रिटिश राजवटीला हा अर्थसंकल्प सादर केला. स्वतंत्र भारताचा पहिला अर्थसंकल्प 26 नोव्हेंबर 1947 रोजी तत्कालीन अर्थमंत्री आरके षण्मुखम चेट्टी यांनी सादर केला होता. त्या अर्थसंकल्पात एकूण महसूल रु. 171.15 कोटी आणि वित्तीय तूट रु. 24.59 कोटी होती. वकील, अर्थशास्त्रज्ञ, उद्योगपती आणि राजकारणी असलेली चेट्टी यांनी अर्थमंत्री म्हणून पदभार स्वीकारण्यापूर्वी 1933 ते 1935 दरम्यान भारताच्या केंद्रीय विधानसभेचे अध्यक्ष म्हणूनही म्हणून काम पाहिले होते.
सर्वात मोठे आणि लहान अर्थसंकल्पीय भाषण : सध्याच्या अर्थमंत्री निर्मला सीतारामन यांच्या नावावर सर्वात मोठे अर्थसंकल्पीय भाषण देण्याचा विक्रम आहे. 1 फेब्रुवारी 2020 रोजी 2020-21 चा अर्थसंकल्प सादर करताना त्या तब्बल 2 तास 42 मिनिटे बोलल्या होत्या. अर्थसंकल्पाचे दोन पाने शिल्लक असताना अस्वस्थ वाटल्याने त्यांना त्यांचे भाषण थांबवावे लागले होते. या भाषणादरम्यान त्यांनी स्वतःचा विक्रम मोडला. त्यांनी जुलै 2019 मध्ये जेव्हा आपले पहिले बजेट सादर केले होते तेव्हा त्या 2 तास 17 मिनिटे बोलल्या होत्या. 2021 मध्ये पहिल्यांदा बजेट पेपरलेस झाल्यानंतर त्यांनी अर्थसंकल्प टॅब्लेटवरून वाचून त्यांचे सर्वात छोटे बजेट भाषण दिले. हे भाषण 1 तास 40 मिनिटे चालले ज्यात अर्थमंत्र्यांनी 10,500 शब्द वाचले. 2022 मध्ये त्या 1 तास 20 मिनिटे बोलल्या. सर्वात लहान अर्थसंकल्पीय भाषणाचा रेकॉर्ड अर्थमंत्री हिरुभाई मुल्जीभाई पटेल यांच्या नावावर आहे. 1977 मध्ये त्यांनी केवळ 800 शब्दांचे अर्थसंकल्पीय भाषण दिले होते.
अर्थसंकल्पीय भाषणातील सर्वाधिक शब्द : , मनमोहन सिंग यांनी 1991 मध्ये नरसिंह राव सरकारच्या काळात शब्दांच्या बाबतीत सर्वात मोठे अर्थसंकल्पीय भाषण केले. हे भाषण 18,650 शब्दांचे होते. 2018 मध्ये तत्कालीन अर्थमंत्री अरुण जेटली यांचे 18,604 शब्दांचे भाषण शब्दसंख्येच्या दृष्टीने दुसऱ्या क्रमांकाचे सर्वात मोठे भाषण होते. जेटली 1 तास 49 मिनिटे बोलले होते. तसेच देशाच्या इतिहासात सर्वाधिक अर्थसंकल्प सादर करण्याचा विक्रम माजी पंतप्रधान मोरारजी देसाई यांच्या नावावर आहे. त्यांनी 1962-69 दरम्यान अर्थमंत्री असताना 10 अर्थसंकल्प सादर केले होते. त्यानंतर पी चिदंबरम (9), प्रणव मुखर्जी (8), यशवंत सिन्हा (8) आणि मनमोहन सिंग (6) यांचा क्रमांक लागतो.
अर्थसंकल्पाची वेळ आणि भाषा : 1999 पर्यंत ब्रिटिशकालीन प्रथेनुसार केंद्रीय अर्थसंकल्प फेब्रुवारीच्या शेवटच्या कामकाजाच्या दिवशी संध्याकाळी 5 वाजता सादर केला जात असे. माजी अर्थमंत्री यशवंत सिन्हा यांनी 1999 मध्ये अर्थसंकल्प सादरीकरणाची वेळ बदलून सकाळी 11 वाजता केली. फेब्रुवारी महिन्याचा शेवटचा कामकाजाचा दिवस वापरण्याच्या ब्रिटिशकालीन परंपरेला सोडून अरुण जेटली यांनी 1 फेब्रुवारी 2017 रोजी केंद्रीय अर्थसंकल्प 1 फेब्रुवारीला सादर करण्यास सुरुवात केली. 1955 पर्यंत अर्थसंकल्प इंग्रजीत सादर केला जात असे. तथापि काँग्रेसच्या नेतृत्वाखालील सरकारने नंतर अर्थसंकल्पीय पेपर हिंदी आणि इंग्रजी दोन्ही भाषेत छापण्याचा निर्णय घेतला.