जागतिक ओझोन दिन : ओझोन आवरण वाचवण्याच्या प्रयासांची 35 वर्षे

ओझोन वायूचा थर सूर्यकिरणांमधील सजीव आणि पृथ्वीसाठी हानिकारक अतिनील किरण आणि इतर तीव्र किरणांपासून पृथ्वीचे रक्षण करतो. यामुळे पृथ्वीवरील जीवन जपण्यास मदत होते. पृथ्वीसाठी अतिशय उपयुक्त असलेले ओझोनचे आवरण कमी करणार्‍या किंवा क्षीण करणाऱ्या पदार्थांचा वापर टाळणे किंवा नियंत्रित करणे आवश्यक आहे. तरच, ओझोन थर आपल्यासह भविष्यातील पिढ्यांसाठीचेही संरक्षण करू शकेल.

दिवसेंदिवस विरळ होत चाललेल्या ओझोन आवरणाविषयी लोकांमध्ये जागरूकता निर्माण करण्यासाठी आणि ओझोच्या थराचे जतन करण्यासाठी शक्य उपाय शोधण्यासाठी 'जागतिक ओझोन दिन' दरवर्षी 16 सप्टेंबरला साजरा होतो. ओझोन वायूचा थर सूर्यकिरणांमधील सजीव आणि पृथ्वीसाठी हानिकारक अतिनील किरण आणि इतर तीव्र किरणांपासून पृथ्वीचे रक्षण करतो. यामुळे पृथ्वीवरील जीवन जपण्यास मदत होते.

हे पृथ्वीसाठी अतिशय उपयुक्त असलेले ओझोनचे आवरण कमी करणार्‍या किंवा क्षीण करणाऱ्या पदार्थांचा वापर टाळणे किंवा नियंत्रित करणे आवश्यक आहे. तरच, ओझोन थर आपल्यासह भविष्यातील पिढ्यांसाठीचेही संरक्षण करू शकेल. जागतिक हवामान बदल आणि उष्णतावाढीच्या पार्श्वभूमीवर ओझोनचे आवरण वाचवण्यासाठी अधिकाधिक सक्रिय प्रयासांची गरज आहे. यंदा म्हणजेच 2020 साली आपण जागतिक ओझोन आवरण वाचवण्याच्या प्रयासांचे 35 वे वर्ष साजरे करत आहोत. मागील 35 वर्षांत ओझोन वायूचे आवरण वाचवण्यासाठी अनेक प्रयत्न केले जात आहेत. 'जीवनासाठी ओझोन' (Ozone for life)ही यंदाची 'जागतिक ओझोन दिना'ची थीम आहे.

जागतिक ओझोन दिवसाचा इतिहास :

ओझोन थर कमी होत असल्याच्या बाबीला वैज्ञानिक आधार मिळाल्याने आंतरराष्ट्रीय समुदायाला ओझोन थराच्या संरक्षणासाठी यंत्रणा तयार करणे भाग पडले. व्हिएन्ना परिषदेत ओझोन आवरणाच्या संरक्षणासाठी उपाययोजना करण्याचा औपचारिक निर्णय झाला. याला 28 देशांनी मान्यता दिली आणि 22 मार्च 1985 ला यासंबंधीच्या करारावर या सर्वांनी स्वाक्षऱ्या केल्या. सप्टेंबर 1987 मध्ये ओझोन लेअर कमी करणार्‍या पदार्थांवर मॉन्ट्रियल प्रोटोकॉल तयार झाला.

• 16 सप्टेंबर हा दिवस संयुक्त राष्ट्र महासभेने ओझोन आवरणाच्या संरक्षणासाठी आंतरराष्ट्रीय दिन म्हणून जाहीर केला.

• ओझोनचा थर वाचवण्यासाठीच्या प्रोटोकॉलवर स्वाक्षऱ्या झाल्यानंतर तब्बल 30 वर्षांनी या आवरणाला छिद्र पडल्याचे समोर आले.वाहने, कारखाने आणि इतर कारणांनी उत्सर्जित होणाऱ्या हानिकारक रासायनिक वायूंमुळे ओझानवर विपरीत परिणाम होत आहे. हा परिणाम आणखी 50 ते 100 वर्षे चालू राहण्याची शक्यता आहे. या कारणाने या विषयाचा पर्यावरणाच्या अभ्यासात विविध अभ्यासक्रमांत समावेश करण्यात आला आहे.

• मॉन्ट्रियल प्रोटोकॉलवर स्वाक्षरी करणाऱ्या देशांनी 15 ऑक्टोबर 2016 मध्ये रवांडा येथील किगाली येथे 28 व्या बैठकीदरम्यान हायड्रोफ्लुरोकार्बनची पातळी खाली आणण्यासंबंधी करार केला. हा करार किगाली करार म्हणून ओळखला जातो.

हेही वाचा -रेल्वेगाडी, रेल्वे स्थानके आणि परिसरात भीक मागणे हा गुन्हा ठरवला जाऊ नये

ओझोनचे आवरण विरळ होण्याची कारणे:

क्लोरीन किंवा ब्रोमिन असलेली मानवी निर्मित रसायने ही ओझोन थराची क्षति करणारे मुख्य घटक आहेत. ही रसायने ओडीएस म्हणून ओळखली जातात. ध्रुवीय प्रदेशांत ओझोनचा थर विरळ झाल्याचे समोर आले आहे. मुख्यत: ओझोन थराला हानी पोहोचवणार्‍या पदार्थांमध्ये क्लोरोफ्लुरोकार्बन (सीएफसी), कार्बन टेट्राक्लोराईड, हायड्रोक्लोरोफ्लुरोकार्बन (एचसीएफसी) आणि मिथाइल क्लोरोफॉर्म यांचा समावेश आहे. हॅलोन्स, ब्रॉमिनेटेड फ्ल्युरोकार्बन म्हणून ओळखले जाणारे पदार्थ हेही ओझोनच्या थराला हानी पोहोचवतात. या ओडीएस पदार्थांचे आयुष्य सुमारे 100 वर्षे असते.

आर्क्टिक खंडावरील ओझोनचा थर बराच विरळ झाला आहे. याला अतिशीत तापमानासह वातावरणीय परिस्थिती जबाबदार होती, असे शास्त्रज्ञांचे म्हणणे आहे. युरोपियन स्पेस एजन्सीच्या अहवालानुसार, आर्क्टिक खंडावरील ओझोन थर कमी होण्यास थंड तापमान (-80 डिग्री सेल्सियसपेक्षा कमी), सूर्यप्रकाश, थंडगार वारे आणि क्लोरोफ्लुरोकार्बन (सीएफसी) सारखे पदार्थ जबाबदार होते.

ओझोनचे आवरण पूर्ववत करणे:

2018 च्या ओझोन कमी होण्याच्या आकडेवारीच्या वैज्ञानिक मूल्यांकनानुसार, 2000 सालापासून ओझोनच्या आवरणाची झालेली हानी 1 ते 3 टक्क्यांपर्यंत भरून आली आहे. 2030 पर्यंत उत्तर गोलार्धातील मध्य अक्षवृत्तांपर्यंत ओझोन आवरण भरून येण्याची शक्यता आहे. तर, दक्षिण गोलार्धात झालेली ओझोनची हानी 2050 पर्यंत भरून येण्याची शक्यता आहे. तर, ध्रुवीय प्रदेशात यासाठी 2060चे वर्ष उजाडेल असे या अहवालात म्हटले आहे.

हेही वाचा -शिकाऊ उमेदवारांसाठी/प्रशिक्षणार्थी उमेदवारांसाठी छात्रवृत्ती (अ‌ॅप्रेंटिसशिप स्टायपेंड)

ओझोन थर आणखी खालावण्यापासून रोखण्याच्या दिशेने आपण एखादे पाऊल उचलू इच्छित असल्यास लक्षात ठेवा या 5 बाबी:

1. सार्वजनिक वाहतुकीचा वापर करावा: वाहनांमधून निघणार्‍या धुरामुळे प्रदूषण होते. तसेच, याचे प्रदूषकांचे धुके तयार होते. यामुळे ओझोन आवरणाची हानी होते. हे टाळण्यासाठी, आवश्यक नसताना खासगी वाहने वापरणे थांबवावीत. दुचाकी वापरणे हा सर्वात सोयीचा मार्ग आहे. आपल्याला कार वापरायची असल्यास, कारपूल वापरुन पहा किंवा सार्वजनिक वाहतुकीचा वापर करा.

2. पुनर्वापर: जीवन जगताना वस्तूंचा, स्रोतांचा पुनर्वापर या मार्गाचा प्रामुख्याने वापर करावा. कोरडा आणि सेंद्रीय कचरा वेगळा करा आणि नंतर त्याचा पुनर्वापर करण्याच्या दृष्टीने आवश्यक पावले उचलावीत. पॉलिथीन किंवा प्लास्टिक वापरणे पूर्णपणे टाळा. त्याऐवजी पुन्हा वापरण्यायोग्य आणि पुनर्वापर करण्यायोग्य पिशव्या वापरा. याव्यतिरिक्त, जास्तीत जास्त वस्तूंचा पुनर्वापर करावा.

3. पर्यावरणपूरक (इको-फ्रेन्डली) उत्पादने खरेदी करा: विविध उत्पादनांमधून बाहेर पडलेली विषारी रसायने ओझोन थराला हानी पोहोचवतात. ज्यूट पिशव्या, पुन्हा वापरता येण्याजोगे कंटेनर, रोपण करण्यायोग्य पेन्सिल आणि इतर पर्यावरणपूरक उत्पादने खरेदी करून हा धोका रोखण्याचा प्रयत्न करा.

4. कीटकनाशके टाळाःकीटकनाशके हा केवळ प्राणीच नव्हे तर, मानवांसाठीदेखील सर्वांत हानिकारक घटकांपैकी एक आहे. जास्तीत जास्त उत्पन्न मिळावे यासाठी शेतकरी कीटकनाशकांच्या संरक्षणाखाली भाजीपाला पिकवतात. स्वत:च भाज्या रुजवून आणि वाढवून यावर अंकुश ठेवण्याचा प्रयत्न करा. तसेच, इतरांनाही वनस्पतींचे रक्षण करण्यासाठी नैसर्गिक उपायांचा वापर करण्याची सूचना करा.

5.सीएफसी उत्सर्जित करणारी उत्पादने टाळा: रेफ्रिजरेटर आणि एसी सारख्या दैनंदिन वापराची उपकरणे सीएफसी (क्लोरोफ्लुरोकार्बन) उत्सर्जित करतात. बर्‍याच उपकरणांमध्ये त्यावर बंदी घातली गेली आहे किंवा त्याचा वापर कमी करण्यासंबंधी निर्बंध आहेत. अशा प्रकारची उपकरणे वापरणे सुरक्षित आणि योग्य आहे.