अहमदाबाद - 1919 मध्ये सुरू झालेली नवजीवन ट्रस्ट ही गुजरातमधील संस्था ( Navjivan Trust Gujarat ) आजही जगभरातील कोट्यवधी लोकांच्या मनावर अधिराज्य गाजवते. हिंदी, गुजराती आणि इतर इंडो-आर्यन भाषांसह अनेक भाषांमध्ये 'नवजीवन' या शब्दाचा अर्थ 'नवीन जीवन' असा होतो. 1930 च्या सुरुवातीस स्वातंत्र्य चळवळीला ( Freedom Movement ) नवीन जीवन देणारे, 7 सप्टेंबर 1919 रोजी नवजीवन साप्ताहिकाचे ( Navjivan Weekly Magazine ) संपादक म्हणून नियुक्त झाल्यानंतर लगेचच महात्मा गांधींनी ( Mahatma Gandhi ) ट्रस्टची स्थापना केली. याचा मुख्य उद्देश अहिंसा, स्वातंत्र्य आणि स्वातंत्र्याच्या आदर्शांचा प्रचार करणे हा होता. वाचकांमध्ये जातीय सलोखा निर्माण व्हावा हाही याचा एक उद्देश होता.
गांधीजींच्या आदर्शाचे ठिकाण असलेल्या नवजीवन संस्ठेची कहाणी आजपर्यंत भारताच्या स्वातंत्र्य चळवळी आणि गांधीवादी तत्त्वांचा अभ्यास करण्यास इच्छुक असलेल्या प्रत्येकांसाठी गांधींच्या साहित्याचे आणि आदर्शांचे ज्ञान गृह म्हणून ट्रस्ट कायम आहे. ट्रस्ट गेली अनेक दशके अथकपणे काम करत आहे. शिवाय इंग्रजी व्यतिरिक्त 18 भारतीय भाषांमध्ये 1,000 हून अधिक पुस्तके प्रकाशित केली आहेत. ट्रस्टने अनेक मशीन्स आणि टाइपरायटर देखील जतन केले आहेत. भारताला ब्रिटीशांच्या गुलामगिरीतून मुक्त करण्यासाठी गांधीजींनी चालवलेले नवजीवन आणि यंग इंडिया साप्ताहिके या मशीनवर छापण्यात आली होती. नवी दिल्लीतील 'कॉम्रेड' वृत्तपत्राचे मालक मौलाना मोहम्मद अली यांनी स्वतःचा पेपर बंद करताना सर्व छापखाने 'नवजीवन'ला दान केले होते.
हेही वाचा -स्वातंत्र्याची 75 वर्षे : राणी चेन्नम्मा आणि अब्बाक्कांची महान शौर्यगाथा!
- शांततापूर्ण मार्गांनी लोकांना प्रबोधन करणे हाच उद्देश
नवजीवन मासिक सुरुवातीला दर महिन्याला प्रकाशित केले जात होते. परंतु गांधीजी त्याचे संपादक झाल्यानंतर ते साप्ताहिक बनवण्यात आले आणि वाचकसंख्या वाढल्याने त्यांना नवीन मुद्रणालयात स्थलांतरित करावे लागले. अशाप्रकारे वाचकांच्या वाढत्या संख्येला सामोरे जाण्यासाठी 11 फेब्रुवारी 1922 रोजी सरखीगरा वाडीत 400 रुपये भाड्याने घर घेऊन नवजीवन मुद्राालय सुरू करण्यात आले. नवजीवन ट्रस्टचे दस्तऐवज काही दिवसानंतर 27 नोव्हेंबर 1929 रोजी नोंदणीकृत झाले आणि सरदार वल्लभभाई पटेल यांची ट्रस्टचे पहिले अध्यक्ष म्हणून नियुक्ती करण्यात आली. स्थापनेच्या वेळी जाहीरनाम्यात म्हटल्याप्रमाणे, नवजीवन ट्रस्टचे उद्दिष्ट 'स्वराज्य म्हणजेच भारतासाठी स्वराज्य' प्राप्तीसाठी शांततापूर्ण मार्गांनी लोकांना प्रबोधन करणे आणि शिक्षित करणे हे होते.
- धार्मिक, सामाजिक, आर्थिक व राजकीय उन्नतीसाठी 'नवजीवन ट्रस्ट'
ट्रस्टने चरखा आणि खादी, महिला सक्षमीकरण, विधवा विवाह, स्त्रियांचे शिक्षण, हिंदू आणि मुस्लिमांमध्ये एकता, अस्पृश्यता आणि बालविवाहाला विरोध करण्यावर भर दिला. सोबतच दुग्धव्यवसाय आणि इतर संस्था सुरू करून गायी वाचवण्याचे सृर्जनशील मार्ग सुरू करण्यावर लक्ष केंद्रित केले. नवजीवन ट्रस्टने इंग्रजी भाषेला दिलेले अवास्तव महत्त्व मोडून काढण्याचे आणि त्याऐवजी हिंदी किंवा हिंदुस्थानच्या स्थापनेचा प्रचार करण्याचे काम केले. सामान्य आणि पुस्तकांच्या इतर प्रकाशनांद्वारे लोकांच्या धार्मिक, सामाजिक-आर्थिक आणि राजकीय उन्नतीला चालना देण्याबाबतही ट्रस्ट अतिशय विशिष्ट होते. संस्थेच्या प्रकाशनांमध्ये जाहिराती चालवू नयेत आणि प्रशासकीय वर्ष संपल्यानंतर तीन महिन्यांच्या आत संस्थेच्या क्रियाकलापांचे विवरण आणि खाते प्रकाशित करू नये. नवजीवन ट्रस्टचा आणखी एक उद्देश म्हणजे गांधीजींनी लोकांच्या धार्मिक, सामाजिक, आर्थिक आणि राजकीय उन्नतीसाठी केलेल्या उपक्रमांना जर्नल्स आणि पुस्तकांच्या प्रकाशनाद्वारे प्रोत्साहन देणे. 'आत्मनिर्भरता'वर विश्वास ठेवणाऱ्या गांधीजींनी नवजीवन ट्रस्टला 'आत्मनिर्भर' विविध प्रकाशन आणि छपाईच्या कार्यातून बनवले, जे आजही सुरू आहे. परिणामी, ट्रस्टने अद्याप कोणतेही अनुदान किंवा देणगी स्वीकारलेली नाही.
हेही वाचा -स्वातंत्र्याची 75 वर्षे : मकबूल शेरवानी... भारतीय सैनिकांना मदत करणारा योद्धा..!
