ವಿಶೇಷ ಅಂಕಣ: ಗರ್ಭಾವಸ್ಥೆ ಮತ್ತು ಕೋವಿಡ್‌-19... ಆಗುವ ಪರಿಣಾಮಗಳೇನು?

ಗರ್ಭಾವಸ್ಥೆ ಎಂಬುದು ಮಹಿಳೆ ಮತ್ತು ಆಕೆಯ ಕುಟುಂಬಕ್ಕೆ ಅತ್ಯಂತ ಖುಷಿ ತರುವ ಅವಧಿ. ಜೊತೆಗೆ ಅದು ಅಷ್ಟೇ ನಾಜೂಕಾದ ಸಮಯವೂ ಹೌದು. ಏಕೆಂದರೆ, ತಾಯಿಯ ರೋಗನಿರೋಧಕ ಶಕ್ತಿಯಲ್ಲಾಗುವ ಬದಲಾವಣೆಗಳು ಸೋಂಕಿಗೆ ಆಕೆಯನ್ನು ನಾಜೂಕಾಗಿಸುತ್ತವೆ. ಜಗತ್ತಿನಾದ್ಯಂತ ಹಾಗೂ ಭಾರತದಲ್ಲಿ ಕೋವಿಡ್‌-19 ಸಾಂಕ್ರಾಮಿಕ ರೋಗದಿಂದ ಬಳಲುತ್ತಿರುವವರ ಸಂಖ್ಯೆ ಹೆಚ್ಚುತ್ತಲೇ ಇರುವುದು ಗರ್ಭಿಣಿಯರಿಗೆ ಸಂಬಂಧಿಸಿದಂತೆ ಇನ್ನಷ್ಟು ಕಳವಳ ಮೂಡಿಸಿದೆ.

ಹೈದರಾಬಾದ್​:ಭಾರತದಲ್ಲಿ ಪ್ರತಿ ತಿಂಗಳು ಅಂದಾಜು 2 ಲಕ್ಷ ಮಹಿಳೆಯರು ಗರ್ಭಿಣಿಯರಾಗುತ್ತಾರೆ. ಸದ್ಯ ಈ ಸಾಂಕ್ರಾಮಿಕವು ಕೆಲವೇ ತಿಂಗಳುಗಳಷ್ಟು ಹಳೆಯದಾಗಿದ್ದು, ಅದು ತೀವ್ರಗೊಂಡಿರುವ ಕಳೆದ ಮೂರು ತಿಂಗಳುಗಳ ಅವಧಿಯಲ್ಲಿ ಹೆರಿಗೆಯಾಗಿರುವಂತಹ ಬಹುತೇಕ ತಾಯಂದಿರು ಆಗ ತಮ್ಮ ಗರ್ಭಾವಸ್ಥೆಯ ಕೊನೆಯ ತ್ರೈಮಾಸಿಕದಲ್ಲಿದ್ದರು.

ಈ ಅವಧಿಯಲ್ಲಿ, ಇನ್ನೂ ಹುಟ್ಟಲಿರುವ ಅವರ ಮಗುವಿಗೆ ತಗಲಬಹುದಾದ ಅಪಾಯ ಕನಿಷ್ಠವಾಗಿದೆ. ಒಂದು ವೇಳೆ ಅವರು ಗರ್ಭಾವಸ್ಥೆಯ ಮೊದಲ ಮೂರು ತಿಂಗಳ ಅವಧಿಯಲ್ಲಿದ್ದರೆ, ಹುಟ್ಟುವ ಮಕ್ಕಳಲ್ಲಿ ದೈಹಿಕ ಊನತೆ ಉಂಟಾಗುವ ಸಾಧ್ಯತೆಗಳು ಹೆಚ್ಚಿರುತ್ತವೆ. ಏಕೆಂದರೆ, ಭ್ರೂಣದ ಬಹುತೇಕ ಮಹತ್ವದ ಅಂಗಾಂಗಳು ಗರ್ಭದಲ್ಲಿ ರೂಪುಗೊಳ್ಳುವುದು ಇದೇ ಅವಧಿಯಲ್ಲಿ.

ಕೋವಿಡ್-‌19 ಸಾಂಕ್ರಾಮಿಕ ರೋಗ ದಾಳಿಯಿಟ್ಟಾಗಿನಿಂದ ಇದುವರೆಗೆ ಈ ರೀತಿಯ ದೈಹಿಕ ಊನತೆ ಅಥವಾ ನಿಶ್ಚಲ ಮಗುವಿನ ಜನನದ ಯಾವ ಘಟನೆಗಳೂ ವರದಿಯಾಗಿಲ್ಲ. ಚೀನಾದಿಂದ ಬರುತ್ತಿರುವ ವರದಿಗಳ ಪ್ರಕಾರ ಈ ಅವಧಿಯಲ್ಲಿ ಜನಿಸಿದ ಮಕ್ಕಳು ಝಿಕಾ ಅಥವಾ ರುಬೆಲ್ಲಾ ವೈರಸ್‌ಗಳ ಸೋಂಕಿನಿಂದ ಉಂಟಾಗುವಂತಹ ಯಾವ ಪ್ರಮುಖ ದೈಹಿಕ ಊನತೆಗಳನ್ನೂ ಹೊಂದಿಲ್ಲ.

ಸೋಂಕಿಗೆ ಒಳಗಾದ ತಾಯಿಯಿಂದ ಜನಿಸುವ ಮಕ್ಕಳು ದೈಹಿಕ ಊನತೆ ಹೊಂದುವಲ್ಲಿ ಝಿಕಾ ವೈರಸ್ಸೇ ಪ್ರಮುಖ ಕಾರಣ ಎಂಬುದು ಈಗಾಗಲೇ ಸಾಬೀತಾಗಿದೆ. ಆದರೆ, ಝಿಕಾದಂತೆ ಕೊರೊನಾ ಸೋಂಕು ಕೂಡಾ ತಾಯಂದಿರಿಂದ ಮಕ್ಕಳಿಗೆ ಹರಡುತ್ತದೆ ಎಂಬುದು ಅಂಗಾಂಶ ದ್ರವ ಅಥವಾ ಎದೆಹಾಲಿನಲ್ಲಿ ಕಂಡುಬಂದಿರುವ ಪ್ರಕರಣಗಳು ಇದುವರೆಗೆ ವರದಿಯಾಗಿಲ್ಲ.

ಚೀನಾದ ವುಹಾನ್‌ನಲ್ಲಿ ನಡೆದ ಅಧ್ಯಯನದಲ್ಲಿ 33 ತಾಯಂದಿರ ಪೈಕಿ ಮೂರು ಮಕ್ಕಳು ಜನನದ ನಂತರ ಕೊರೊನಾ ಸೋಂಕು ಹೊಂದಿರುವುದು ಪತ್ತೆಯಾಗಿದೆ. ಈ ಪೈಕಿ ಎರಡು ಮಕ್ಕಳು ಯಾವುದೇ ಚಿಕಿತ್ಸೆಯಿಲ್ಲದೇ ಜನಿಸಿದ ಆರು ದಿನಗಳ ನಂತರ ಸೋಂಕುಮುಕ್ತವಾಗಿವೆ. ಅವಧಿಪೂರ್ವ ಜನನವಾಗಿದ್ದ ಮೂರನೇ ಮಗು ಆಂಟಿಬಯಾಟಿಕ್‌ಗಳ ಅವಶ್ಯಕತೆ ಹೊಂದಿದ್ದು, ಬಲು ಬೇಗ ಗುಣಮುಖವಾಗಿದೆ.

ಇದರಿಂದ ಸಾಬೀತಾಗುವುದೇನೆಂದರೆ, ಕೊರೊನಾ ವೈರಸ್‌ ತಾಯಿಯಿಂದ ಗರ್ಭದಲ್ಲಿರುವ ಮಗುವಿಗೆ ಹರಡುತ್ತದೆಯೋ ಇಲ್ಲವೋ ಗೊತ್ತಿಲ್ಲ. ಆದರೆ, ತಾಯಿಗಾಗಲೀ ನವಜಾತ ಶಿಶುವಿಗಾಗಲಿ ವೈರಸ್‌ನಿಂದ ಯಾವುದೇ ಪ್ರಮುಖ ಆರೋಗ್ಯ ಸಮಸ್ಯೆಗಳು ಇದುವರೆಗೆ ಕಂಡುಬಂದಿಲ್ಲ. ಆದರೆ, ಕೊರೊನಾ ವೈರಸ್‌ ಸೋಂಕು ಭ್ರೂಣದ ಮೇಲೆ ಯಾವುದೇ ಪರಿಣಾಮಗಳನ್ನು ಬೀರುವುದಿಲ್ಲ ಎಂಬುದನ್ನು ತೋರಿಸಲು ವಿವಿಧ ದೇಶಗಳಲ್ಲಿ ಸುದೀರ್ಘ ಮತ್ತು ದೊಡ್ಡ ಪ್ರಮಾಣದ ಅಧ್ಯಯನಗಳು ನಡೆಯಬೇಕಾದ ಅವಶ್ಯಕತೆಯಿದೆ. ಇಂತಹ ಅಧ್ಯಯನ ಇಲ್ಲದಿರುವಾಗ ಗರ್ಭಿಣಿ ತಾಯಿ ಏನು ಮಾಡಬೇಕು? ದಿಗ್ಬಂಧನದಿಂದಾಗಿ, ಒಂಬತ್ತು ತಿಂಗಳ ನಂತರ ಜಗತ್ತು ಜನನ ಕ್ರಾಂತಿಯನ್ನು ಕಾಣುವ ಸಂಭವವಿದೆ. ಕೊರೊನಾ ಸೋಂಕು ತನ್ನ ಉಚ್ಛ್ರಾಯ ಸ್ಥಿತಿಯಲ್ಲಿರುವಾಗ ಬಹಳಷ್ಟು ಹೆಣ್ಣುಮಕ್ಕಳು ಅವಧಿಪೂರ್ವ ಗರ್ಭಿಣಿಯರಾಗುವ ಸಾಧ್ಯತೆಯೂ ಇದೆ.

ಸದ್ಯಕ್ಕಂತೂ ಕೋವಿಡ್‌-19 ಸೋಂಕು ಕಂಡುಬಂದಿರುವ ಗರ್ಭಿಣಿ ತಾಯಂದಿರ ಸಂಖ್ಯೆ ಭಾರತದಲ್ಲಿ ತೀರಾ ಕಡಿಮೆಯಿದೆ. ದಾಖಲೆಗೊಂಡಿರುವ ಒಂದೇ ಒಂದು ಪ್ರಕರಣ ದೆಹಲಿಯಿಂದ ವರದಿಯಾಗಿದ್ದು, ಸೋಂಕು ದೃಢೀಕರಣ ಹೊಂದಿರುವ ತಾಯಿಯು ಆರೋಗ್ಯವಂತ ಶಿಶುವಿಗೆ ಜನ್ಮವಿತ್ತಿದ್ದಾಳೆ. ಆದರೆ, ಕೊರೊನಾ ಸೋಂಕು ದೃಢಪಟ್ಟ ಶೇಕಡಾ ೮೦ರಷ್ಟು ಪ್ರಕರಣಗಳು ಸಾಧಾರಣದಿಂದ ಮಧ್ಯಮ ಹಂತದವಾಗಿದ್ದು, ಬಹುಶಃ ಪರೀಕ್ಷೆಗೆ ಒಳಪಟ್ಟಿರುವುದಿಲ್ಲ. ಆದ್ದರಿಂದ ಗರ್ಭಾವಸ್ಥೆಯ ಪ್ರಾರಂಭಿಕ ಹಂತದಲ್ಲಿ ಕೊರೊನಾ ವೈರಸ್‌ ಸೋಂಕಿಗೆ ಒಡ್ಡಿಕೊಂಡಿರುವ ಸಾಧ್ಯತೆಗಳು ಕಡಿಮೆಯೇನೂ ಅಗಿರುವುದಿಲ್ಲ.

ಆದ್ದರಿಂದ ಗರ್ಭಿಣಿ ತಾಯಂದಿರನ್ನು ನಿಯಮಿತವಾಗಿ ಆರೋಗ್ಯ ಪರೀಕ್ಷೆಗೆ ಒಳಪಡಿಸಬೇಕು. ಆದರೆ, ದಿಗ್ಬಂಧನ ಘೋಷಣೆಯಿಂದಾಗಿ ಇದನ್ನು ಸಾಧಿಸುವುದು ಕಷ್ಟವಾಗಿದ್ದು, ರೂಢಿಗತ ಗರ್ಭಿಣಿ ಪರೀಕ್ಷೆಗಳನ್ನು ರದ್ದುಪಡಿಸಬೇಕಾಗಿ ಬರಬಹುದು. ಮಹಿಳೆಯರಿಗೆ ಕೂಡಾ ನಿಯಮಿತ ಪರೀಕ್ಷೆಗೆ ಹೋಗಲು ಸಾಧ್ಯವಾಗಲಿಕ್ಕಿಲ್ಲ. ಆದ್ದರಿಂದ ರೋಗ ಲಕ್ಷಣಗಳಾದ ಕೆಮ್ಮು, ಜ್ವರ ಮತ್ತು ಉಬ್ಬಿದ ಗಂಟಲು ಸಮಸ್ಯೆ ಕಂಡು ಬಂದರೆ, ಅವರಿಗೆ ಸೂಕ್ತ ಚಿಕಿತ್ಸೆ ಲಭ್ಯವಾಗುವಂತೆ ನೋಡಿಕೊಳ್ಳುವುದು ಬಹಳ ಮುಖ್ಯ.

ವೈದ್ಯರು ನಿರೀಕ್ಷಿಸುವಂತಹ ಚಿಕಿತ್ಸೆಯು ಕೋವಿಡ್‌ ದೃಢೀಕೃತ ತಾಯಂದಿರಿಗೆ ಸಿಗುವಂತೆ ನೋಡಿಕೊಳ್ಳಬೇಕು ಮತ್ತು ಇದಕ್ಕೆ ಸಂಬಂಧಿಸಿದಂತೆ ಯಾವುದೇ ತಾರತಮ್ಯ ಮಾಡಬಾರದು. ಗರ್ಭಾವಸ್ಥೆಯ ಪ್ರಾರಂಭಿಕ ಹಂತಗಳಲ್ಲಿರುವ ತಾಯಂದಿರಂತೂ ಸಾಕಷ್ಟು ಮುನ್ನೆಚ್ಚರಿಕೆಗಳನ್ನು ತೆಗೆದುಕೊಳ್ಳಬೇಕು. ಏಕೆಂದರೆ, ಈ ಅವಧಿಯಲ್ಲಿ ಕೊರೊನಾ ವೈರಸ್‌ ಸೋಂಕಿನ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತ ಪರಿಣಾಮಗಳು ಏನಿವೆಯೋ ಎಂಬುದು ನಮಗಿನ್ನೂ ಗೊತ್ತಿಲ್ಲ. ಮಾಸ್ಕ್‌ ಧರಿಸುವುದು, ಕೈಗಳನ್ನು ನಿಯಮಿತವಾಗಿ ತೊಳೆದುಕೊಳ್ಳುವುದು ಹಾಗೂ ಫ್ಲು ಜ್ವರದಂತಹ ಲಕ್ಷಣಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿರುವ ಜನರ ಸಂಪರ್ಕದಿಂದ ದೂರವಿರುವುದನ್ನು ಕಡ್ಡಾಯವಾಗಿ ಪಾಲಿಸಬೇಕು.

ಸೋಂಕು ಬಾರದಂತೆ ನೋಡಿಕೊಳ್ಳಬೇಕೆಂದರೆ, ಗರ್ಭಿಣಿ ತಾಯಂದಿರುವ ಸಾಕಷ್ಟು ಮುನ್ನೆಚ್ಚರಿಕೆಗಳನ್ನು ತೆಗೆದುಕೊಳ್ಳಬೇಕು ಎಂಬುದಕ್ಕೆ ಡಬ್ಲ್ಯೂಎಚ್‌ಒ (ವಿಶ್ವ ಆರೋಗ್ಯ ಸಂಸ್ಥೆ) ಮತ್ತು ಇಂಗ್ಲಂಡ್‌ನ ರಾಯಲ್‌ ಕಾಲೇಜಿನ ಪ್ರಸೂತಿತಜ್ಞರು ಕೂಡಾ ಸಹಮತ ಸೂಚಿಸಿದ್ದಾರೆ. ನಿಯಮಿತ ಅವಧಿಯಲ್ಲಿ ಇವರ ದೈಹಿಕ ಪರೀಕ್ಷೆ ನಡೆಸಲೇಬೇಕು ಮತ್ತು ಇದನ್ನು ಕಟ್ಟುನಿಟ್ಟಾಗಿ ಅನುಸರಿಸಬೇಕು.

ನಿಗದಿತ ಅವಧಿಯಲ್ಲಿ ಇಬ್ಬರಿಗಿಂತ ಹೆಚ್ಚು ರೋಗಿಗಳು ಕ್ಲಿನಿಕ್‌ನಲ್ಲಿ ಇರದಂತೆ ಸಂಬಂಧಿಸಿದ ವ್ಯಕ್ತಿ ನೋಡಿಕೊಳ್ಳಬೇಕು. ತುರ್ತು ಪ್ರಸೂತಿ ಆರೈಕೆ, ಮುಖ್ಯವಾಗಿ ರಕ್ತ ನೀಡಿಕೆ ಹಾಗೂ ಗರ್ಭಿಣಿ ತಪಾಸಣೆಯಂತಹ ಪ್ರಕ್ರಿಯೆಗಳು ದಿಗ್ಬಂಧನ ಅವಧಿಯು ನಿರ್ಬಂಧಕ್ಕೆ ಒಳಗಾಗುತ್ತವೆ. ಹೀಗಾಗಿ, ಗರ್ಭಿಣಿ ತಾಯಂದಿರಿಗೆ ಇಂತಹ ತುರ್ತು ಸಂದರ್ಭಗಳ ಕುರಿತು ಚಿಕಿತ್ಸಕರು ಜಾಗೃತಿ ಮೂಡಿಸಬೇಕು. ಇಂತಹ ಸಂದರ್ಭಗಳು ಬಂದಾಗ ವರು ಯಾರಿಗೆ ಕರೆ ಮಾಡಬೇಕು ಮತ್ತು ಎಲ್ಲಿಗೆ ಹೋಗಬೇಕು ಎಂಬುದರ ಕುರಿತು ಸ್ಪಷ್ಟ ನಿರ್ದೇಶನಗಳನ್ನು ನೀಡಬೇಕು.

ತಾಯಂದಿರಲ್ಲಿ ಸೋಂಕು ನಿಯಂತ್ರಿಸಲು ಸಾಮಾನ್ಯವಾಗಿ ಕೈಗೊಳ್ಳುವ ಕ್ರಮಗಳೆಲ್ಲವನ್ನೂ ಮಗುವಿನ ಜನನದ ನಂತರ ತಾಯಿಗೆ ಹಾಗೂ ಒಂದು ವೇಳೆ ಆಕೆ ಸೋಂಕಿತ ತಾಯಿಯಾಗಿದ್ದರೆ ಆಕೆಗೆ ಚಿಕಿತ್ಸೆ ನೀಡಿದವರಿಗೂ ಅನುಸರಿಸಬೇಕು. ಸೋಂಕಿತ ತಾಯಂದಿರಿಗೆ ಚಿಕಿತ್ಸಕರು ಯಾವುದೇ ತಾರತಮ್ಯ ತೋರಬಾರದು ಮತ್ತು ಅವರಿಗೆ ಗೌರವಾನ್ವಿತ ಮಾತೃತ್ವ ಆರೈಕೆಯನ್ನು ಒದಗಿಸಬೇಕು.

ಕೋವಿಡ್‌-19 ಸೋಂಕು ಸಿಸೇರಿಯನ್‌ ಮಾಡುವುದಕ್ಕೆ ಕಾರಣವಲ್ಲ. ಅಷ್ಟೇ ಅಲ್ಲ, ಬಲವಾದ ವೈದ್ಯಕೀಯ ಕಾರಣಗಳು ಇಲ್ಲದಿದ್ದ ಪಕ್ಷದಲ್ಲಿ ಸಿಸೇರಿಯನ್‌ ಮಾಡುವುದನ್ನು ತಪ್ಪಿಸಬೇಕು. ಸೋಂಕಿತ ತಾಯಿಯು ಎಲ್ಲಾ ಸಂದರ್ಭಗಳಲ್ಲಿ ಮುಖಕ್ಕೆ ಮಾಸ್ಕ್‌ ಹಾಕಿಕೊಂಡಿರುವುದು, ಕೈಗಳನ್ನು ತೊಳೆದುಕೊಳ್ಳುವುದು ಹಾಗೂ ಸೋಂಕಿರದ ಮಗುವಿನೊಂದಿಗೆ ಸಂಪರ್ಕ ಹೊಂದದಂತಹ ಎಲ್ಲಾ ಮುನ್ನೆಚ್ಚರಿಕೆ ಕ್ರಮಗಳನ್ನು ಅನುಸರಿಸಿ ಮಗುವಿಗೆ ಎದೆಹಾಲು ಉಣಿಸಬೇಕು. ಎದೆಹಾಲು ಉಣಿಸುವುದನ್ನು ಹೊರತುಪಡಿಸಿ, ಪ್ರತ್ಯೇಕೀಕರಣ ಸೇರಿದಂತೆ ಕೋವಿಡ್‌-19 ಕ್ಕೆ ಸಂಬಂಧಿಸಿದ ಎಲ್ಲಾ ಮಾರ್ಗದರ್ಶಿ ಸೂತ್ರಗಳು ಸೋಂಕಿತ ತಾಯಿಗೂ ಅನ್ವಯವಾಗುತ್ತವೆ. ಸೋಂಕಿತ ತಾಯಂದಿರ ಮಕ್ಕಳೆಲ್ಲವನ್ನೂ ಮಾರ್ಗಸೂಚಿಗಳಿಗೆ ಅನುಸಾರವಾಗಿ ನಿಯಮಿತ ಅವಧಿಗಳಲ್ಲಿ ಕೋವಿಡ್‌ ಪರೀಕ್ಷೆಗೆ ಒಳಪಡಿಸಬೇಕು.

ಇಂತಹ ಸೂಕ್ತ ಕ್ರಮಗಳನ್ನು ಅನುಸರಿಸುವ ಮೂಲಕ ದೇಶದ ಗರ್ಭಿಣಿ ತಾಯಂದಿರು ಸೋಂಕಿತರಾಗದಂತೆ ಹಾಗೂ ತಾಯಿ ಮತ್ತು ಮಗು ಈ ಸೋಂಕುರೋಗದ ಪ್ರತಿಕೂಲ ಆರೋಗ್ಯ ಪರಿಣಾಮಗಳಿಗೆ ಒಳಗಾಗದಂತೆ ನೋಡಿಕೊಳ್ಳಬೇಕು. ಚಿಕಿತ್ಸೆ ನೀಡುವವರು ಸೋಂಕಿತ ತಾಯಂದಿರನ್ನು ಗೌರವಪೂರ್ವಕವಾಗಿ ಹಾಗೂ ವೈಜ್ಞಾನಿಕವಾಗಿ ನೋಡಿಕೊಳ್ಳಬೇಕು. ಅಲ್ಲದೇ ರೋಗಿಯ ಜೊತೆಗೆ ತಾವು ಕೂಡಾ ತಮ್ಮ ಬಗ್ಗೆ ಕಾಳಜಿ ವಹಿಸಬೇಕು.

ಸೋಂಕು ಈಗ ಅನಾವರಣಗೊಳ್ಳುತ್ತಿದ್ದು, ದೀರ್ಘಾವಧಿಯಲ್ಲಿ ನವಜಾತ ಶಿಶುವಿನ ಮೇಲೆ ಯಾವ ಪರಿಣಾಮಗಳು ಉಂಟಾಗಬಹುದು ಎಂಬುದನ್ನು ವ್ಯವಸ್ಥಿತವಾಗಿ ಅಧ್ಯಯನ ಮಾಡಬೇಕು. ನಿಶ್ಚಲ ಮಗುವಿನ ಜನನ ಮತ್ತು ಗರ್ಭಪಾತ ಸಹಿತ ದುರ್ಬಲ ಜನನದ ಪರಿಣಾಮಗಳ ವೈರಾಣುಶಾಸ್ತ್ರದ ಅಧ್ಯಯನವನ್ನು ಇದು ಒಳಗೊಂಡಿರಬೇಕು. ವಿಶೇಷ ಅಧ್ಯಯನ ಮತ್ತು ಕಣ್ಗಾವಲನ್ನು ತಕ್ಷಣ ಅಳವಡಿಸಿಕೊಳ್ಳಬೇಕು.

ಡಾ. ಕ್ರಾಂತಿ ಸುರೇಶ್‌ ವೋರಾ, ಎಂಎಇ, ಎಂಪಿಎಚ್‌, ಪಿಎಚ್‌.ಡಿ.

ಹೆಚ್ಚುವರಿ ಪ್ರಾಧ್ಯಾಪಕರು, ಇಂಡಿಯನ್‌ ಇನ್ಸ್‌ಟಿಟ್ಯೂಟ್‌ ಆಫ್‌ ಪಬ್ಲಿಕ್‌ ಹೆಲ್ತ್‌, ಗಾಂಧಿನಗರ

(ವ್ಯಕ್ತಪಡಿಸಿರುವ ಅಭಿಪ್ರಾಯಗಳು ವೈಯಕ್ತಿಕ)---------