ಭಾರತದ ಸಮೃದ್ಧಿಯ ಕೀಲಿ ಕೈ ಅದರ ಗ್ರಾಮೀಣ ಪ್ರದೇಶಗಳ ಅಭಿವೃದ್ಧಿಯಲ್ಲಿದೆ ಎಂದು ಮಹಾತ್ಮ ಗಾಂಧಿ ಬಲವಾಗಿ ನಂಬಿದ್ದರು. ಆದರೆ, ಏಳು ದಶಕಗಳ ಭಾರತ ಗಣರಾಜ್ಯದುದ್ದಕ್ಕೂ ವಿಕೇಂದ್ರಿಕರಣದ ಉತ್ಸಾಹ ಎಲ್ಲಿಯೂ ಕಾಣಸಿಗದು. ಗ್ರಾಮೀಣರಿಗೆ ಕ್ಷಿಪ್ರ ನ್ಯಾಯದಾನ ಒದಗಿಸುವ ಉದ್ದೇಶದಿಂದ ಗ್ರಾಮ ನ್ಯಾಯಾಲಯಗಳ ಕಾಯ್ದೆಯನ್ನು 2009ರಲ್ಲಿ ಪರಿಚಯಿಸಲಾಗಿದ್ದರೂ, ಅದು ಅನುಷ್ಠಾನ ಕೊರತೆಯಿಂದ ಬಳಲುತ್ತಿದೆ.
ರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ಉತ್ಪಾದಕ ಪರಿಷತ್‌ (ನ್ಯಾಶನಲ್‌ ಪ್ರೊಡಕ್ಟಿವಿಟಿ ಕೌನ್ಸಿಲ್‌) ಪ್ರಕಾರ, 200-18ರ ಅವಧಿಯಲ್ಲಿ ಗ್ರಾಮೀಣ ನ್ಯಾಯಾಲಯಗಳಿಗೆ ನೇಮಕಾತಿ ಅಧಿಸೂಚನೆಯನ್ನು ಕೇವಲ 11 ರಾಜ್ಯಗಳು ಮಾತ್ರ ಹೊರಡಿಸಿವೆ. ಉದ್ದೇಶಿತ 320 ಗ್ರಾಮೀಣ ನ್ಯಾಯಾಲಯಗಳ ಪೈಕಿ ಕೇವಲ 204 ಕಾರ್ಯಾರಂಭ ಮಾಡಿದ್ದನ್ನು ಪ್ರಶ್ನಿಸಿ ರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ಸೊಸೈಟಿಗಳ ಒಕ್ಕೂಟ (ನ್ಯಾಶನಲ್‌ ಫೆಡರೇಶನ್‌ ಆಫ್‌ ಸೊಸೈಟೀಸ್) ಕಳೆದ ವರ್ಷ ಸಾರ್ವಜನಿಕ ಹಿತಾಸಕ್ತಿ ಮೊಕದ್ದಮೆಯೊಂದನ್ನು ಹೂಡಿತ್ತು. ಗ್ರಾಮೀಣ ಬಡವರು ಪ್ರಸಕ್ತ ನ್ಯಾಯದಾನ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯ ಬಲಿಪಶುಗಳಾಗಿದ್ದಾರೆ ಹಾಗೂ ನ್ಯಾಯಾಲಯಗಳು ಸಂವಿಧಾನದ ಪರಿಚ್ಛೇದ 35-ಎ ಅನುಗುಣವಾಗಿ ಕೆಲಸ ಮಾಡುತ್ತಿಲ್ಲ ಎಂದು ಆರೋಪಿಸಿ, ಗ್ರಾಮೀಣ ನ್ಯಾಯಾಲಯಗಳಿಗೆ ಸಂಬಂಧಿಸಿದಂತೆ ಹೂಡಲಾಗಿದ್ದ ಮೊಕದ್ದಮೆಯ ಅಂಗವಾಗಿ ಸುಪ್ರೀಂ ನ್ಯಾಯಮಂಡಳಿಯು ಹಲವಾರು ನಿರ್ದೇಶನಗಳನ್ನು ಹೊರಡಿಸಿತ್ತು. ನ್ಯಾಯಮೂರ್ತಿಗಳಾದ ಎನ್‌.ವಿ. ರಮಣ, ಸಂಜೀವ್‌ ಖನ್ನಾ ಮತ್ತು ಕೃಷ್ಣ ಮುರಾರಿ ಅವರನ್ನು ಒಳಗೊಂಡಿದ್ದ ತ್ರಿಸದಸ್ಯ ಪೀಠವು, ಗ್ರಾಮೀಣ ನ್ಯಾಯಾಲಯಗಳ ಸ್ಥಾಪನೆಗೆ ಸಂಬಂಧಿಸಿಂತೆ ಇದುವರೆಗೆ ಯಾವ ರಾಜ್ಯಗಳು ಚಾಲನೆ ಕ್ರಮವನ್ನು ಕೈಗೊಂಡಿಲ್ಲವೋ, ಅವು ನಾಲ್ಕು ವಾರಗಳ ಅವಧಿಯೊಳಗೆ ಅಧಿಸೂಚನೆಯನ್ನು ಹೊರಡಿಸಬೇಕು ಎಂದು ನಿರ್ದೇಶನವನ್ನು ನೀಡಿತ್ತು. ರಾಜ್ಯ ಸರಕಾರಗಳು ತಮ್ಮ ಸಂಬಂಧಿತ ಹೈಕೋರ್ಟ್‌ ಮುಖ್ಯ ನ್ಯಾಯಮೂರ್ತಿಯೊಂದಿಗೆ ಸಮಾಲೋಚಿಸಿ ಈ ನ್ಯಾಯಾಲಯಗಳ ಸ್ಥಾಪನೆ ಹಾಗೂ ಸಿಬ್ಬಂದಿ ನೇಮಕಾತಿ ಪ್ರಕ್ರಿಯೆ ನಡೆಸಬೇಕು ಎಂದು ಅದು ಸ್ಪಷ್ಟಪಡಿಸಿತ್ತು. ಛತ್ತೀಸ್‌ಗಡ, ಗುಜರಾತ್‌, ತೆಲಂಗಾಣ, ಪಶ್ಚಿಮ ಬಂಗಾಳ, ಉತ್ತರಾಖಂಡ ಮತ್ತು ಒಡಿಶಾ ರಾಜ್ಯಗಳು ಪ್ರಮಾಣಪತ್ರಗಳನ್ನು ಹಾಜರುಪಡಿಸಿಲ್ಲ ಎಂಬುದನ್ನು ಗಂಭೀರ ಪ್ರಮಾದ ಎಂದು ಅತ್ಯುಚ್ಚ ನ್ಯಾಯಾಲಯವು ಈ ಹಿಂದಿನ ನಿರ್ದೇಶನಗಳಲ್ಲಿ ಪರಿಗಣಿಸಿದೆ. ಪ್ರಕರಣವನ್ನು ಅತ್ಯುಚ್ಚ ನ್ಯಾಯಾಲಯವು ಗಂಭೀರವಾಗಿ ಪರಿಗಣಿಸಿರುವುದರಿಂದ, ಗ್ರಾಮೀಣ ನ್ಯಾಯದಾನ ವ್ಯವಸ್ಥೆಗೆ ಹೊಸ ಭರವಸೆಯೊಂದು ಮೂಡಿದಂತಾಗಿದೆ.
ಭಾರತದಲ್ಲಿ ಹಳ್ಳಿ ಮತ್ತು ಅದರದೇ ಆದ ನ್ಯಾಯದಾನ ಪರಿಕಲ್ಪನೆಗೆ ಸುದೀರ್ಘ ಇತಿಹಾಸವಿದೆ. ಹಳ್ಳಿಗಳಲ್ಲಿ ಹಿರಿಯರನ್ನು ಒಳಗೊಂಡಿದ್ದ ಪಂಚಾಯತಿ ಕಟ್ಟೆ ಅಥವಾ ವ್ಯಾಜ್ಯಗಳ ಇತ್ಯರ್ಥ ವೇದಿಕೆಯನ್ನು ಕಾನೂನುಬದ್ಧ ಎಂದೇ ಪರಿಗಣಿಸಲಾಗಿತ್ತು. ನ್ಯಾಯಾಲಯಗಳ ಮೊರೆ ಹೋಗದಂತೆ ಗ್ರಾಮೀಣರನ್ನು ತಡೆಗಟ್ಟಲು ಇದು ಒಂದು ಕಾರಣವಾಗಿತ್ತು. ಹಳ್ಳಿಗಳಿಗೆ ನ್ಯಾಯದಾನ ಒದಗಿಸುವ ಉದ್ದೇಶದಿಂದ ನಾಲ್ಕು ದಶಕಗಳ ಹಿಂದೆ 30,000 ಕಾನೂನು ಸಮಿತಿಗಳನ್ನು ಸೃಷ್ಟಿಸಲಾಗಿತ್ತು. ಮೂರು ದಶಕಗಳ ಹಿಂದೆ, ಎನ್‌ಟಿಆರ್‌ ಸರಕಾರವು ಮಂಡಲ ಪ್ರಜಾ ಪರಿಷತ್‌ ಅನ್ನು ಪ್ರತಿಯೊಂದು ವಿಧಾನಸಭಾ ಕ್ಷೇತ್ರಗಳಲ್ಲಿ ಪರಿಚಯಿಸಿದಾಗ, ಕಾಂಗ್ರೆಸ್‌ ಪಕ್ಷವು ಅದರ ವಿರುದ್ಧ ಮತ ಹಾಕಿತ್ತು. 1995ರಲ್ಲಿ ಎನ್‌ಟಿಆರ್‌ ಅವರು ಮಸೂದೆಗೆ ಅಂಗೀಕಾರ ದೊರಕಿಸಿಕೊಂಡರೂ, ಒಂದೇ ವರ್ಷದೊಳಗೆ ಅದು ತಿರಸ್ಕೃತವಾಯಿತು. ಮುಂದೆ ಮನಮೋಹನ ಸಿಂಗ್‌ ಸರಕಾರ ಎಲ್ಲಾ ವರ್ಗದ ಜನರಿಗೆ ನ್ಯಾಯ ಒದಗಿಸುವಂತಹ ಗ್ರಾಮೀಣ ನ್ಯಾಯಾಲಯ ಪರಿಕಲ್ಪನೆಯನ್ನು ಪರಿಚಯಿಸಿತು. ಮೊದಲ ಹಂತದಲ್ಲಿ 5,000 ಹಳ್ಳಿಗಳಲ್ಲಿ ಗ್ರಾಮೀಣ ನ್ಯಾಯಾಲಯಗಳನ್ನು ಸ್ಥಾಪಿಸಲಾಗುವುದು ಎಂಬ ವರದಿಗಳಿದ್ದಾಗ್ಯೂ, ಆಂಧ್ರಪ್ರದೇಶದ ಆಗಿನ ಮುಖ್ಯಮಂತ್ರಿ ವೈಎಸ್‌ಆರ್‌ ಅವರು ಇದಕ್ಕೆ ವಿರುದ್ಧವಾದ ನಿರ್ಧಾರವನ್ನು ಕೈಗೊಂಡಿದ್ದರು. ಕೊನೆಗೂ ತೆಲಂಗಾಣದಲ್ಲಿ 55 ಹಾಗೂ ಆಂಧ್ರಪ್ರದೇಶದಲ್ಲಿ 82 ಗ್ರಾಮೀಣ ನ್ಯಾಯಾಲಯಗಳನ್ನು ಸ್ಥಾಪಿಸಲಾದರೂ, ಅಲ್ಲಿಂದಾಚೆಗೆ ಯಾವ ಪ್ರಗತಿಯೂ ಆಗಲಿಲ್ಲ. ಒಂದು ವೇಳೆ ನ್ಯಾಯದಾನ ಸೇವೆಗಳ ವಿಕೇಂದ್ರೀಕರಣ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯನ್ನು ಸರಿಯಾದ ರೀತಿಯಲ್ಲಿ ಜಾರಿಗೆ ತಂದಿದ್ದೇ ಆದಲ್ಲಿ ಗ್ರಾಮೀಣ ಜನತೆಗೆ ಅದರಿಂದ ಸಾಕಷ್ಟು ಅನುಕೂಲಗಳಾಗಲಿವೆ.