હૈદરાબાદ: ભારતના લોકતાંત્રિક સમાજમાં સ્વતંત્ર અને જવાબદાર પ્રેસના સન્માન માટે દર વર્ષે 16 નવેમ્બરે રાષ્ટ્રીય પ્રેસ દિવસ ઉજવવામાં આવે છે. આ દિવસે પ્રેસ કાઉન્સિલ ઓફ ઈન્ડિયાએ એ સુનિશ્ચિત કરવા માટે એક નૈતિક ચોકીદાર તરીકે કામ કરવાનું શરૂ કર્યું કે પ્રેસ ઉચ્ચ ધોરણો જાળવી રાખે અને કોઈપણ પ્રભાવ કે ધાકધમકીથી તેને અવરોધ ન આવે. તે તે દિવસને પણ યાદ કરે છે જ્યારે પ્રેસ કાઉન્સિલ ઓફ ઈન્ડિયાએ કામ કરવાનું શરૂ કર્યું હતું.
ઇતિહાસ: 1956 માં, પ્રથમ પ્રેસ કમિશને જણાવ્યું હતું કે પત્રકારત્વમાં વ્યાવસાયિક નીતિશાસ્ત્રને જાળવવાનો શ્રેષ્ઠ માર્ગ વૈધાનિક સત્તા મંડળની રચના દ્વારા પ્રાપ્ત કરી શકાય છે. આમાં મુખ્યત્વે મીડિયા ઉદ્યોગ સાથે સંકળાયેલા લોકોનો સમાવેશ થશે અને પ્રવૃત્તિઓમાં મધ્યસ્થી કરી શકશે. તેમાંથી 1966માં પ્રેસ કાઉન્સિલ ઓફ ઈન્ડિયાનો જન્મ થયો. ત્યારથી, 16 નવેમ્બર 1966 ને પ્રેસ કાઉન્સિલ ઓફ ઈન્ડિયાની સ્થાપનાની યાદમાં રાષ્ટ્રીય પ્રેસ દિવસ તરીકે ઉજવવામાં આવે છે.
'નેશનલ પ્રેસ દિવસે હું કહીશ કે, પ્રેસની આઝાદીનું અવલંબન પત્રકારના પોતાના પર હોય એવું મને લાગે છે. સરકારોને તો પોતાને અનુકૂળ સમાચારો પ્રકાશિત થાય એમાં રસ હોય છે. સરકારને માધ્યમો પોતાના વશમાં રહે એમાં પણ રસ હોય એ સ્વાભાવિક છે. પણ જે રીતે પત્રકારોની પોતાના કામને લઇને ધરપકડ કરાય છે એ અખબારી આઝાદી પર તરાપ છે એમ હું સ્પષ્ટ રીતે માનુ છુ. દેશમાં અને રાજ્યની દરેક સરકાર ઇચ્છે છે પોતાને અનુકૂળ સમાચારો પ્રકાશિત થાય. બંગાળમાં મમતા બેનરજી પર કાર્ટૂન ચિતરનારને પણ કેદ થાય છે, એમ વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદી પર કાર્ટૂન કરનારને પણ જેલ થાય એ બતાવે છે કે સરકાર કોઈની પણ હોય અંતે સરકારને પોતાને ગમતા સમાચારો અને પોતાને ગમતા વિશ્લેષણ ગમે છે. પત્રકાર જ નક્કી કરે એની સ્વતંત્રતા. આજે માધ્યમ સંસ્થાઓ સામે પણ સ્વતંત્રતા અને અન્ય પડકારો છે. કટોકટીમાં ક્યા પત્રકારો અને ક્યા માધ્યમોએ અવાજ ઉઠાવ્યા હતા. આરએસએસના સામયિક સાધના એ કટોકટી સામે લખ્યું હતુ. પણ સવાલ એ છે કે, ગુજરાતના કેટલાઅને ક્યા પ્રત્રકારોએ અવાજ ઉઠાવ્યા એ પણ જાણવું જોઈએ. આજે કેટલાંક મીડિયાને ગોદી મીડિયા કહે છે. એ પણ સાચું નથી. મીડિયાએ બંને પક્ષોનું સાચું ચિત્ર રજૂ કરવું જોઇએ. નેશનલ પ્રેસ દિવસે મહત્વનું એ છે કે, આજે પત્રકારોમાં કેટલું દૈવત્ય છે જે સાચા પત્રકારત્વને ટકાવે.' -હરિ દેસાઈ, પૂર્વ તંત્રી, લેખક-પત્રકાર
પત્રકારત્વમાં શ્રેષ્ઠતા માટે રાષ્ટ્રીય પુરસ્કાર: 16 નવેમ્બરના રોજ રાષ્ટ્રીય પ્રેસ દિવસ દેશમાં જવાબદાર અને સ્વતંત્ર પ્રેસનું પ્રતીક છે. પત્રકારત્વમાં શ્રેષ્ઠતા માટેના રાષ્ટ્રીય પુરસ્કારો વિવિધ કાર્યક્રમો દરમિયાન આપવામાં આવે છે. આ પ્રસંગે સંભારણું પણ વિમોચન કરવામાં આવ્યું છે. 2012 થી, આ એવોર્ડ વિવિધ ક્ષેત્રોમાં પ્રિન્ટ મીડિયામાં ઉત્કૃષ્ટ દેખાવ કરનારા પત્રકારોને સન્માનિત કરવા માટે આપવામાં આવે છે.
'વિશ્વ પ્રેસ દિવસનું મહત્વ એટલા માટે કે આજના ટીવી ચેનલોના જમાનામાં આપણે દાખલ થયાં છીએ અને એ સ્થિતિમાં કોઈ મુદ્દા અંગે ધોરણસર ની ચર્ચીઓ થતી નથી કે ચેનલો પર પૂરતી માહિતી આપવાની અને સ્વતંત્ર અભિપ્રાયની સંસ્કૃતિ નથી. પ્રેસ કે છપાયેલા શબ્દોમાં ધોરણસરની માહિતી અને વિશ્વનીયતા હોય છે. ટીવી ચેનલો પર દોડતી સમાચારોની પટ્ટી અને કોઈના નિવેદનો પટ્ટી (સ્ક્રોલ) તરીકે ઝડપથી પસાર થઇ જાય છે. જેનાથી દર્શકો માહિતી કે સમાચારની સાથે ઇન્વોલ્વ થતા નથી, જે છપાયેલા માધ્યમમાં શક્યતા રહે છે. પ્રેસ કે મુદ્રિત માધ્યમમાં છપાયેલા બે શબ્દો વચ્ચે વાચકો સમાચાર કે માહિતી સાથે ઇન્વોલ્વ થાય છે. વાચકનો જે-તે સમાચાર સાથે સંવાદ થઇ શકે છે. આજે ન્યૂઝ ચેનલોમાં ચારેબાજુ સમાચારો, વિગતો કે ન્યૂઝનો દેકારો સંભળાય. છે. ન્યૂઝ ચેનલો સ્પષ્ટ સમાચારો અને દર્શકો સાથેના સહચિંતનથી હટી છે. આપણાં દેશમાં ન્યૂઝ ચેનલો એક બાજુનું વાજુ વગાડતી જોવા મળે છે. એ સંજોગોમાં પ્રેસ દિવસનું મહત્વ વધ્યું છે, જ્યાં સમાજમાં નાગરિકોનું સહચિંતન માધ્યમો સાથે થઇ શકે.' -પ્રકાશ ન. શાહ, તંત્રી, પત્રકાર અને ગાંધીયન લેખક
- દેશના મહાન સુધારાવાદી પત્રકારોમાંના એકના સન્માનમાં 'રાજા રામ મોહન રોય નેશનલ એવોર્ડ ફોર એક્સેલન્સ ઇન જર્નાલિઝમ' આપવામાં આવે છે. આ અંતર્ગત 1 લાખ રૂપિયાનો રોકડ પુરસ્કાર, તકતી અને પ્રશસ્તિપત્ર આપવામાં આવે છે. આ ઉપરાંત નક્કી કરેલા વિસ્તારોમાં દર વર્ષે પચાસ હજાર રૂપિયા પુરસ્કારમાં આપવામાં આવે છે. દરેકને તકતી અને પ્રશસ્તિપત્ર આપવામાં આવે છે. પ્રેસ કાઉન્સિલ ઓફ ઈન્ડિયા જ્યુરી/કાઉન્સિલ દ્વારા પસંદ કરાયેલા પત્રકારોને વિવિધ ક્ષેત્રોમાં તેમના ઉત્કૃષ્ટ પ્રદર્શન માટે સન્માનિત કરવામાં આવે છે.
નેશનલ પ્રેસ ડે 2023ની થીમ:પ્રેસ કાઉન્સિલ ઓફ ઈન્ડિયા દ્વારા નેશનલ પ્રેસ ડે 2023ની થીમ જાહેર કરવામાં આવી હતી. આ કાર્યક્રમનું આયોજન પ્રેસ કાઉન્સિલ ઓફ ઈન્ડિયા દ્વારા વિજ્ઞાન ભવન, નવી દિલ્હી ખાતે કરવામાં આવશે. કાર્યક્રમનું ઉદ્ઘાટન ઉપપ્રમુખ શ્રી જગદીપ ખનખર કરશે.
- 2023: કૃત્રિમ બુદ્ધિમત્તાના યુગમાં મીડિયા
- 2022: રાષ્ટ્ર નિર્માણમાં મીડિયાની ભૂમિકા
- 2021: ડિજિટલ સીઝ હેઠળ પત્રકારત્વ
- 2020: જાહેર ભલા તરીકે માહિતી
રાષ્ટ્રીય પ્રેસ દિવસનું મહત્વ:
- રાષ્ટ્રીય પ્રેસ દિવસ એ લોકશાહીના સિદ્ધાંતોને જાળવી રાખવામાં પ્રેસ દ્વારા ભજવવામાં આવતી મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકાનું એક મહત્વપૂર્ણ સ્મૃતિપત્ર છે.
- એક મુક્ત અને નિષ્પક્ષ પ્રેસ કોઈપણ લોકશાહી પ્રણાલીના મહત્વના આધારસ્તંભ તરીકે સેવા આપે છે, જે નાગરિકોને માહિતીની પહોંચ પૂરી પાડે છે. ભ્રષ્ટાચાર અને ગેરરીતિનો પર્દાફાશ કરે છે અને અવાજહીનને અવાજ આપે છે.
- ભારતમાં, પ્રેસે દેશની આઝાદીની લડત અને લોકશાહી રાષ્ટ્ર તરીકેની તેની અનુગામી યાત્રામાં મહત્વની ભૂમિકા ભજવી છે.
- પ્રેસનો ધ્યેય લોકો સાથે થતા કોઈપણ અન્યાયને ઉજાગર કરવાનો અને સિસ્ટમમાં રહેલી ખામીઓને ઉજાગર કરવાનો છે.