ગુજરાત વિધાનસભા ચૂંટણી 2022માં કોંગ્રેસ કેવી રીતે નબળી પડી?

ગુજરાતમાં એક સમયે કોંગ્રેસને 149 બેઠકો અને 55.55 ટકા વોટ મળ્યા હતા. પરંતુ તે પછી પાર્ટી તેમને સાથે રાખી શકી નહીં. પાર્ટીની ખામી કારણે કોંગ્રેસે પટેલને નારાજ કર્યા હતા. ઓબીસીમાં અનામત વધારીને ઉચ્ચ જાતિના લોકોની નારાજગી ખરીદી (Upper caste people resented increasing reservation) હતી. એ પછી બીજેપીની 'હિંદુવાદી' રાજનીતિએ (Hinduism politics) કોઈ કસર છોડી ન હતી.

ગાંધીનગર: ગુજરાત 1960માં અસ્તિત્વમાં આવ્યું અને 1962માં યોજાયેલી પ્રથમ વિધાનસભા ચૂંટણીમાં કોંગ્રેસે 154માંથી 113 બેઠકો જીતી હતી. 1985માં વિક્રમી 149/182 બેઠકો અને 55.55 ટકા વોટ શેર સાથે ગુજરાતના હૃદય પર રાજ કરનાર પાર્ટી હવે સત્તા પર પાછા ફરવા માટે સંઘર્ષ કરી રહી છે. 60 ના દાયકાના અંતમાં, કોંગ્રેસ પક્ષ સામે લાંબા ગાળાની વ્યૂહરચના ઘડવામાં આવી હતી, જે પક્ષની છબીને ખરાબ કરવા અને કોંગ્રેસ વિરોધી ભાવના પેદા કરવા માટે તબક્કાવાર રીતે ચલાવવામાં આવી હતી. કોંગ્રેસ પક્ષ દ્વારા લેવામાં આવેલા કેટલાક પગલાં તેમના માટે ઘાતક પણ સાબિત થયા હતા. પાર્ટીની ખામી (ક્ષત્રિય-હરિજન-આદિવાસી-મુસ્લિમ) રાજકીય વ્યૂહરચનાએ પાટીદારો અને અન્ય ઉચ્ચ વર્ગોને કોંગ્રેસથી દૂર કર્યા હતા.

કોંગ્રેસથી કાયમ દૂર રાખ્યા: રાજકીય વિશ્લેષક મણિભાઈ પટેલ(Political analyst Manibhai Patel) કહે છે કે 1985માં કોંગ્રેસ સરકાર દ્વારા ઓબીસી અનામતમાં 10 ટકાના વધારાથી પહેલાથી જ પ્રચંડ ઉચ્ચ વર્ગોમાં અસંતોષને વધુ વેગ મળ્યો(Upper caste people resented increasing reservation) હતો. આનાથી ઉચ્ચ જ્ઞાતિઓ, શહેરી મતદારો અને કોંગ્રેસ વચ્ચેની ખાડી વધુ ઊંડી બની હતી.પાટીદારોમાં કોંગ્રેસ વિરોધી ભાવનાઓ પહેલેથી જ વિકસિત થવા લાગી હતી. 80ના દાયકાના અંત ભાગમાં અમરસિંહ ચૌધરીના શાસન દરમિયાન આંદોલનકારી ખેડૂતો પર પોલીસ ગોળીબારમાં 18 ખેડૂતો માર્યા ગયા હતા. મણિભાઈ પટેલ કહે છે કે આ ઘટનાએ પટેલોને કોંગ્રેસથી કાયમ દૂર રાખ્યા હતા.

હિન્દુત્વ માનસિકતા: પટેલ વિકાસ મોડલની નવી વ્યાખ્યા તરફ ધ્યાન દોરે છે. મૂળભૂત સામાજિક ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર, મનોરંજન ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર જેમ કે મ્યુઝિયમ, કાંકરિયા રિવર ફ્રન્ટનો પુનઃવિકાસ, સાયન્સ સિટી, અટલ પુલ, કચ્છમાં સ્મૃતિ વાન, ગાંધીનગર અથવા સુરતમાં સંમેલન કેન્દ્રો 2000 ના દાયકાના મધ્યભાગથી રાજ્યના વિકાસના નમૂના છે. એક સમાંતર હિન્દુત્વ માનસિકતા વિકસિત થઈ રહી હતી.

કોંગ્રેસની વોટ બેંક: ગુજરાતમાં અને કોંગ્રેસને નીચલી જાતિ, દલિતો, મુસ્લિમોની પાર્ટી તરીકે દર્શાવવાનો પ્રચાર જોર પકડી રહ્યો હતો. 1980ના દાયકામાં અનામતને લઈને રમખાણો, 1985ના અનામત વિરોધી આંદોલને સાંપ્રદાયિક વળાંક લીધો. તેનાથી પાર્ટીની ઈમેજને નુકસાન થયું છે. કોંગ્રેસના ઉપાધ્યક્ષ અશોક પંજાબીના કહેવા પ્રમાણે, આ બેવડી રણનીતિ માત્ર સમાજમાં વિભાજન જ નહીં પરંતુ કોંગ્રેસની વોટ બેંકને પણ નષ્ટ કરી રહી છે.

અસરકારક રણનીતિ:તેમણે સમજાવ્યું કે જો કે કોંગ્રેસે દલિતો, મુસ્લિમો, આદિવાસીઓ અને અન્ય પછાત વર્ગો માટે ઘણું કર્યું, તેઓ પણ પાર્ટી છોડવા લાગ્યા હતા. પરંતુ પાર્ટીએ તેમને રોકવા માટે કોઈ અસરકારક રણનીતિ બનાવી નથી. સંઘ કેડરની જેમ કોંગ્રેસ પક્ષનું સેવાદળ પક્ષની કરોડરજ્જુ હતું અને રાષ્ટ્રવાદ માટે પ્રતિબદ્ધ હતું. પરંતુ તે તેના વશીકરણ ગુમાવી દીધું છે.

રાજકીય વિશ્લેષકો: અને પક્ષના નેતાઓ પક્ષે સહકારી સંસ્થાઓ પરનું નિયંત્રણ પણ ગુમાવ્યું જેમાંથી તેમના નેતાઓ ઉભરી આવ્યા હતા. હવે તેના પર ભાજપનો કબજો છે. આ બધાએ કોંગ્રેસની સમસ્યાઓમાં અનેકગણો વધારો કર્યો અને તેનો પાછા ફરવાનો માર્ગ મુશ્કેલ બનાવી દીધો. રાજકીય વિશ્લેષકો અને પક્ષના નેતાઓનું માનવું છે કે પક્ષની સૌથી મોટી નબળાઈ એ છે કે તેને ક્યારેય એવા પ્રભાવશાળી નેતા મળ્યા નથી, જે મુદ્દાઓને અવગણીને પક્ષને ઉત્થાન આપી શકે.