મુંબઈ:શહેરના કાંદિવલી પશ્ચિમમાં એકતા નગરમાં જાહેર શૌચાલય સાફ કરવા ગયેલા ત્રણ સફાઈ કામદારોનું (Dead of Sweepers In Mumbai) સેપ્ટિક ટાંકીમાં પડી જવાથી મોત થયા છે. ઘટનાની માહિતી મળતાં જ ત્યાં પહોંચેલા અગ્નિશમન દળના જવાનોએ તેને બહાર કાઢીને હોસ્પિટલમાં દાખલ કર્યો હતો. જો કે હોસ્પિટલમાં સફાઈ કામદારોને તબીબોએ મૃત જાહેર કર્યા હતા. આ અંગે પોલીસને જાણ કરવામાં આવી છે.
લોકો પહેલા પણ જીવલેણ રીતે માર્યા ગયા છે
જાન્યુઆરી 2020માં પણ મહારાષ્ટ્રમાં (Dead of Sweepers In Mumbai) ગટરની સફાઈ દરમિયાન લોકોના મોત થયા હતા. મુંબઈના ગોરેગાંવમાં ગટર સાફ કરવા આવેલા બે કામદારોના મોત થયા છે. અગાઉ ડિસેમ્બર 2019માં પણ ગટર સાફ કરતી વખતે પાંચ સફાઈ કામદારોના મોત થયા હતા. ઓગસ્ટ 2019 માં, રાષ્ટ્રીય રાજધાની દિલ્હીને અડીને આવેલા ગાઝિયાબાદમાં ગૂંગળામણને કારણે પાંચ લોકોના મોત થયા હતા. ગટરની સફાઈ દરમિયાન અકસ્માત સર્જાયો હતો. યુપીના સીએમ યોગી આદિત્યનાથે 10-10 લાખ રૂપિયાના વળતરની જાહેરાત કરી હતી.
આ પણ વાંચો:અમદાવાદમાં 2 સફાઈ કામદારોના ગટરમાં પડી જતા મોત, વધુ એક કર્મચારી લાપતા
ગટર સાફ કરતી વખતે સફાઈ કામદારોના શ્વાસ રૂંધાવાથી થયા હતા મોત
જૂન 2019 માં વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીના ગુજરાતના ગૃહ રાજ્ય વડોદરામાં પણ મેન્યુઅલ ગટર સફાઈનો કેસ (Manual sewer cleaning case) નોંધાયો હતો. હોટલમાં ગટર સાફ કરતી વખતે ચાર સફાઈ કામદારો સહિત સાત લોકોના શ્વાસ રૂંધાવાથી મોત થયા હતા. આ અંગે અધિકારીઓએ જણાવ્યું હતું કે વડોદરા શહેરથી લગભગ 30 કિમી દૂર ડભોઈ તાલુકામાં ગટરની સફાઈ દરમિયાન ઘણા લોકોના મોત થયા હતા.
ગટર સફાઈ અને સામાજિક પરિવર્તનના પ્રયાસો પર ભારતના કાયદા
મળમૂત્રની જાતે સફાઈ એ ખૂબ જ અપમાનજનક કૃત્ય છે, જે વ્યક્તિ પાસેથી માનવ હોવાનો તેનો અધિકાર છીનવી લે છે. આ કામ કરવામાં કંઈ જ ગુણવાન નથી. ભારતીય બંધારણના ઘડવૈયા ડો.બાબાસાહેબ આંબેડકરે ચેતવણી આપી હતી. ભંગી સાવરણો છોડો ના નારા આપતા તેમણે જાતે જ સફાઈ કામનો તાત્કાલિક બહિષ્કાર કરવાની હાકલ કરી હતી. તેણે આ ભયંકર વ્યવસાયને મહિમા આપવાની કલ્પનાને સખત રીતે નકારી કાઢી હતી. દાયકાઓ વીતી ગયા પછી પણ ભારતમાં હજુ પણ મેન્યુઅલ સફાઈ કામદારો કામે છે. મેન્યુઅલ સ્કેવેન્જિંગ સામે બનાવેલા કાયદાઓ પણ તેને દૂર કરવા માટે અપૂરતા સાબિત થયા છે. 2013માં કેન્દ્રએ મેન્યુઅલ સ્કેવેન્જર્સ અને તેમના પુનર્વસન વિધેયકના પ્રતિબંધનો મુસદ્દો તૈયાર કર્યો હતો, પરંતુ તે હજુ સુધી સંપૂર્ણ અમલમાં આવ્યો નથી.
ગટર સફાઈ અને સામાજિક પરિવર્તનના પ્રયાસો પર ભારતના કાયદા
હાલમાં ગટર અને સેપ્ટિક ટાંકીઓની જોખમી સફાઈ માટે કોઈપણ વ્યક્તિને કામે રાખનાર વ્યક્તિ અથવા એજન્સીને 5 વર્ષ સુધીની મુદત માટે કોઈપણ વર્ણનની કેદ અથવા 5 લાખ રૂપિયા સુધીનો દંડ અથવા બંને સાથે સજા કરવામાં આવે છે. કેન્દ્ર નવા બિલમાં આ માટે વધુ આકરી સજા પર વિચાર કરી રહી છે. ભારત સરકારે 1993માં સફાઈ કર્મચારીઓની રોજગાર અને સુકા શૌચાલયના નિર્માણ (પ્રતિબંધ) અધિનિયમ વિરુદ્ધ કાયદો ઘડ્યો હતો. રાજ્યોની જીવનશૈલીના કારણે કાયદાનો કોઈપણ સ્તરે યોગ્ય રીતે અમલ થતો નહોતો. વીસ વર્ષ પછી 2013 માં માનવ મળમૂત્રને સાફ કરવા અને તેમના પુનર્વસન માટે કાનૂની બાંયધરી આપવા માટે માનવોના ઉપયોગ પર પ્રતિબંધ મૂકવા માટે બીજો કાયદો પસાર કરવામાં આવ્યો હતો, પરંતુ આ પછી પણ મેન્યુઅલ સફાઈ કામદારો અને સફાઈ કામદારોના જીવનમાં કોઈ ફેરફાર થયો નથી.
ગટરની સફાઈને કારણે એક વર્ષમાં 22 મોતઃ સંસદમાં મોદી સરકાર
ડિસેમ્બર 2021માં કેન્દ્ર સરકારે સંસદમાં ગટર અને સેપ્ટિક ટાંકીની સફાઈ દરમિયાન 22 લોકોના મોતની માહિતી આપી હતી. લોકસભામાં સામાજિક ન્યાય અને અધિકારિતા મંત્રાલયે સાંસદ ભગીરથ ચૌધરીના પ્રશ્નનો જવાબ આપ્યો. સામાજિક ન્યાય અને સશક્તિકરણ રાજ્ય પ્રધાન રામદાસ આઠવલેએ કહ્યું હતું કે કર્ણાટક અને તમિલનાડુમાં પાંચ-પાંચ, દિલ્હીમાં ચાર, ગુજરાતમાં ત્રણ, હરિયાણા અને તેલંગાણામાં બે-બે અને એક-એક મૃત્યુ પામ્યા છે.
હાથથી સફાઈ કરવી એ શરમજનક પ્રથા: રાષ્ટ્રપતિ કોવિંદ
નવેમ્બર, 2021 માં સ્વચ્છ સર્વેક્ષણ પુરસ્કાર 2021 પ્રસ્તુત કરતી વખતે, રાષ્ટ્રપતિ રામ નાથ કોવિંદે કહ્યું હતું કે દેશને સંપૂર્ણપણે સ્વચ્છ અને સ્વચ્છ બનાવવાના અમારા પ્રયાસો એ આપણા સ્વાતંત્ર્ય સેનાનીઓને સાચી શ્રદ્ધાંજલિ છે. તેમણે કહ્યું હતું કે અસુરક્ષિત સફાઈ કામગીરીને કારણે કોઈપણ સફાઈ કામદારનું જીવન જોખમમાં ન આવે તે સુનિશ્ચિત કરવા સરકાર પ્રતિબદ્ધ છે. આવાસ અને શહેરી બાબતોના મંત્રાલયની 'સફાઈ મિત્ર સુરક્ષા ચેલેન્જ' પહેલની પ્રશંસા કરતા તેમણે કહ્યું કે, 246 શહેરોમાં ગટર અને સેપ્ટિક ટાંકીની યાંત્રિક સફાઈને પ્રોત્સાહન આપવાના ઉદ્દેશ્ય સાથે સફાઈ મિત્ર સુરક્ષા ચેલેન્જ શરૂ કરવામાં આવી છે. તેમણે આવાસ અને શહેરી બાબતોના મંત્રાલયને આ યાંત્રિક સફાઈ સુવિધાને તમામ શહેરોમાં વિસ્તારવા સલાહ આપી. રાષ્ટ્રપતિએ કહ્યું હતું કે હાથથી સફાઈ કરવી એ શરમજનક પ્રથા છે. આ પ્રથાને નાબૂદ કરવી એ માત્ર સરકારની જ નહીં પરંતુ સમાજ અને નાગરિકોની પણ જવાબદારી છે.
આ પણ વાંચો:જૂનાગઢમાં ખાનગી કોન્ટ્રાક્ટરો પૂરતું વેતન નહીં આપતા સફાઈ કર્મચારીઓ હડતાળ પર
ગટર સફાઈ અંગે કેન્દ્ર સરકારના વલણ પર સવાલ
ગટરની સફાઈ પ્રત્યેના નબળા વલણને કારણે કેન્દ્ર સરકાર ઘણીવાર ટીકાકારોના નિશાના પર રહી છે. જૂન 2021 માં, કેન્દ્રીય સામાજિક ન્યાય અને સશક્તિકરણ મંત્રાલયે સંસદમાં કહ્યું હતું કે મેન્યુઅલ સ્કેવેન્જિંગને કારણે કોઈ વ્યક્તિનું મૃત્યુ થયું નથી (મેન્યુઅલ સ્કેવેન્જિંગને કારણે કોઈ મૃત્યુ નથી). આ પહેલા આઠવલેએ માર્ચમાં જ સંસદમાં કહ્યું હતું કે, 'મેન્યુઅલ સ્કેવેન્જિંગને કારણે કોઈનું મોત થયું નથી. જો કે, શૌચાલયની ટાંકી અથવા ગટરની સફાઈ દરમિયાન લોકો મૃત્યુ પામ્યા હોવાના અહેવાલો છે.
