Press Freedom : પ્રેસ અને સામયિક નોંધણી અધિનિયમ, પ્રેસ ફ્રીડમ પર ડેમોકલ્સની તલવાર

સુપ્રીમ કોર્ટે મલયાલમ ન્યૂઝ ચેનલ પર લદાયેલા પ્રતિબંધને ફગાવતાં મહત્ત્વપૂર્ણ અવલોકનો કર્યાં હતાં. જેમાં મીડિયાની સ્વતંત્રતાની લોકશાહીને ટકાવવામાં મુખ્ય ભૂમિકા વિશે ભાર મૂક્યો હતો. વડી અદાલતે જે બાબતો તરફ અંગૂલિનિર્દેશ કર્યો હતો તે વિશે ગહન વિચાર રજૂ કરી રહ્યાં છે લેખક કેએલએન પ્રણવી.

હૈદરાબાદ : ગયા વર્ષે થયેલી એક મહત્વપૂર્ણ ન્યાયિક ઘોષણામાં, સુપ્રીમ કોર્ટે મલયાલમ ન્યૂઝ ચેનલ પર લાદવામાં આવેલા પ્રતિબંધને ઉથલાવી દેતા લોકશાહીના ફેબ્રિકને બચાવવામાં મીડિયા સ્વતંત્રતાની મુખ્ય ભૂમિકા પર ભાર મૂક્યો હતો. અદાલતે ચતુરાઈપૂર્વક અવલોકન કર્યું હતું કે મીડિયાની સ્વતંત્રતા પરના કોઈપણ પ્રતિબંધથી એકસમાન જાહેર અભિપ્રાય થઈ શકે છે, જે લોકશાહી સિદ્ધાંતોના અસ્તિત્વ માટે ભયંકર ખતરો છે. આ નિર્ણયમાં રાષ્ટ્રીય સુરક્ષાની આડમાં નાગરિકોના અધિકારો પર અતિક્રમણ કરવાની સરકારી વૃત્તિઓની પણ સ્પષ્ટપણે ટીકા કરવામાં આવી હતી, ખાસ કરીને જ્યારે આવી ક્રિયાઓમાં પુરાવાનો અભાવ હતો.

આ પૃષ્ઠભૂમિની વચ્ચે, મોદી સરકાર દ્વારા ઘડવામાં આવેલા પ્રેસ અને સામયિક નોંધણી અધિનિયમે ફરી એકવાર ન્યાયિક ધોરણો પ્રત્યે શાસક પક્ષની અણગમો પ્રગટ કર્યો છે. 155 વર્ષનો ઈતિહાસ ધરાવતા અગાઉના અધિનિયમને નાના ઉલ્લંઘનો માટે પણ અપ્રમાણસર દંડ લાદવા બદલ નિંદાનો સામનો કરવો પડ્યો હતો. જેના કારણે બંધારણીય સિદ્ધાંતોને અવગણીને મોદી સરકારે કોર્પોરેટ મેનેજમેન્ટ અને પ્રેસની સ્વતંત્રતાને પ્રોત્સાહન આપવાના હેતુથી નવા કાયદાના અમલને ઝડપી બનાવ્યો હતો. જો કે, આ દેખીતી રીતે પરોપકારી કાયદો વધુ કપટી કાર્યસૂચિને છુપાવે છે. કારણ કે તે અખબારો અને સામયિકોની માત્ર નોંધણીની બહાર પ્રેસ રજિસ્ટ્રારની સત્તાઓને વિસ્તૃત કરે છે. ખાસ ચિંતાનો વિષય એ છે કે કાયદા ઘડવામાં ઉપયોગમાં લેવાતી વ્યાપક અને અસ્પષ્ટ ભાષા છે, પ્રેસ રજિસ્ટ્રારને સીબીઆઈ અને ઈડી જેવી સરકારી સંસ્થાઓને સત્તા સ્થાનાંતરિત કરવાની સત્તા આપે છે. આ પ્રેસની સ્વતંત્રતાનું ગંભીર અપમાન દર્શાવે છે.

વધુમાં, કેન્દ્ર સરકારને સમાચાર પ્રકાશન માટે ધોરણો સ્થાપિત કરવાની મંજૂરી આપતી કાયદાની જોગવાઈ બંધારણીય ભાવનાનું સ્પષ્ટ ઉલ્લંઘન છે. વર્તમાન વાતાવરણ, જ્યાં સરકારી પગલાંની ટીકા કરનારા પત્રકારો પર 'રાજદ્રોહ'ની તલવાર જોખમી રીતે લટકી રહી છે, તે વાણી સ્વાતંત્ર્યના જાગ્રત સંરક્ષણની જરૂર છે. પ્રેસ મેનેજમેન્ટની આડમાં માહિતી મેળવવાની આક્રમક સત્તાઓને અધિનિયમની મંજૂરી, જેમ કે કલમ 19માં પ્રકાશિત કરવામાં આવી છે, તે મીડિયાની સ્વતંત્રતા પર એક કપટી હુમલો છે જે તાત્કાલિક નિવારણની માંગ કરે છે.

લગભગ સાડા ત્રણ મહિના પહેલાં કેન્દ્રીય માહિતી અને પ્રસારણ વિભાગે સુપ્રીમ કોર્ટમાં એક સોગંદનામું દાખલ કર્યું હતું. જેમાં માત્ર પત્રકારત્વની સ્વતંત્રતાની જ નહીં પરંતુ સ્વ-નિયમનને પ્રોત્સાહન આપવા માટે તેની પ્રતિબદ્ધતાની પુષ્ટિ કરી હતી. આ અભિગમ તે દલીલ કરે છે, મીડિયા સંસ્થાઓ અને પત્રકારોને સમાજમાં વધુ જવાબદાર ભૂમિકા નિભાવવા માટે સશક્ત બનાવે છે. મહત્ત્વની વાત એ છે કે, એક મૂળભૂત સત્ય આ પ્રભાવશાળી મંત્રાલયોને છીનવી લે છે: સ્વતંત્ર ભારતમાં પ્રેસની સ્વતંત્રતા કોઈપણ શાસકની મરજીની બહાર અદમ્ય છે. નાગરિકોની અભિવ્યક્તિની સ્વતંત્રતાની બાંયધરી આપતી બંધારણની કલમ 19 માં વણાયેલી, પત્રકારત્વની સ્વતંત્રતા લોકશાહી મૂલ્યોના કાયમી આધારસ્તંભ તરીકે ઉભી છે. અફસોસની વાત એ છે કે, વર્તમાન રાજકીય લેન્ડસ્કેપ રાષ્ટ્રપિતાની ઋષિવત સલાહથી અલગ જણાઈ રહ્યું છે. જેમણે સંભવિત ખોટા અર્થઘટનનો સામનો કરીને પણ મજબૂત પ્રેસ સ્વતંત્રતાની હિમાયત કરી હતી.

યુપીએ સરકારના કાર્યકાળ દરમિયાન મીડિયાના નિયમોને કડક બનાવવાના વિરોધથી માંડીને તેના કડક પગલાંના હાલના અનુસંધાનમાં પત્રકારોને શાસક વર્ગના સેવકોમાં રૂપાંતરિત કરવા સુધીનો ભાજપનો યુટર્ન એ એક સ્પષ્ટ ઉદાહરણ છે. પરિણામે, 180 રાષ્ટ્રોને સમાવિષ્ટ કરીને વૈશ્વિક પ્રેસ સ્વતંત્રતા રેન્કિંગમાં ભારતનું 161મા સ્થાને ઝડપથી પતન થવું આવી નીતિઓના પ્રભાવને પ્રતિબિંબિત કરે છે. તાજેતરમાં, સુપ્રીમ કોર્ટે પત્રકારોના વ્યાવસાયિક સાધનોની આડેધડ જપ્તી પર પ્રતિબંધ મૂકતા તપાસ એજન્સીઓને આપવામાં આવેલી અનચેક કરેલી સત્તાઓની ભારપૂર્વક નિંદા કરી હતી. ખલેલજનક રીતે, નવા કાયદાના આશ્રય હેઠળ દેખીતી રીતે હાથ ધરવામાં આવેલા પ્રેસ ઓફિસો પર સરકારી દરોડાઓનું ઊભરતું વલણ અસ્વસ્થતાભર્યા પ્રશ્નો ઉભા કરે છે.

અખબારો, લોકોના સ્વતંત્ર અવાજના બંધારણીય પ્રતીકો ગણાય છે અને જાગ્રત સેન્ટિનલ્સ તરીકે સેવા આપે છે. જે લોકોને સરકારી ગેરરીતિઓ માટે ચેતવણી આપે છે. સતર્ક નાગરિકોએ મજબૂત ટીકાને રોકવા અને પત્રકારત્વની સ્વતંત્રતાના પવિત્ર ક્ષેત્રને નબળી પાડવાની માંગ કરતા સરકારી દાવપેચો સામે જાગ્રત રહેવું હિતાવહ છે.

લેખક : કેએલએન પ્રણવી