Space Economy : અવકાશ અર્થતંત્રમાં તકોની વૃદ્ધિ, ખાનગી સાહસોની મહત્ત્વની કામગીરી

અંતરિક્ષ ક્ષેત્ર એક એવું છે જેમાં ભારતે તાજેતરના સમયમાં ઘણું નામ કમાવ્યું છે. જોકે, વૈશ્વિક અવકાશ અર્થતંત્રમાં ભારતનો હિસ્સો હજુ માત્ર બે ટકા છે. તેને વધારીને 10 ટકા કરવાના પ્રયાસો કરવામાં આવી રહ્યા છે. ઈસરોના સ્પેસ ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર પ્રોગ્રામ ઓફિસના નિવૃત્ત ડિરેક્ટર પ્રકાશ રાવ પી. જે. વી. કે. એસ.નો લેખ.

હૈદરાબાદ : ભારતને અવકાશ મિશનમાં તેની નોંધપાત્ર સિદ્ધિઓ પર ખૂબ ગર્વ છે. સંદેશાવ્યવહાર, જમીન અને મહાસાગર સંસાધનોની દેખરેખ, નેવિગેશન અને હવામાનશાસ્ત્રના અભ્યાસ સહિત વિવિધ ક્ષેત્રોમાં ઉપગ્રહો મહત્વની ભૂમિકા ભજવે છે. આ ઉદ્યોગોના વાણિજ્યિક મહત્વને કારણે, વધતી જતી 'સ્પેસ ઇકોનોમી'માં નોંધપાત્ર વૃદ્ધિ જોવા મળી રહી છે.

રસપ્રદ વાત એ છે કે, કોર્પોરેટ સેક્ટર પરંપરાગત સરકારી ઈજારાશાહીથી દૂર જઈને અવકાશ સંશોધન પહેલમાં વધુને વધુ આગળ વધી રહ્યું છે. 2020માં, કેન્દ્રીય નાણાંપ્રધાન નિર્મલા સીતારમણે નોંધપાત્ર અવકાશ ક્ષેત્રના સુધારાઓનું અનાવરણ કર્યું હતું, જે એક નમૂનારૂપ પરિવર્તનનો સંકેત આપે છે. ખાનગી સાહસો હવે અવકાશ વાહકો, ઉપગ્રહો અને અન્ય આકર્ષક સાહસોમાં પણ સામેલ છે.

ભારતની અવકાશ પ્રભુત્વની શોધમાં ખાનગી સાહસોને હવે 'સહ-પ્રવાસીઓ' તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. વૈશ્વિક અવકાશ અર્થતંત્ર લગભગ US$ 400 ટ્રિલિયન સુધી પહોંચ્યું હોવા છતાં, ભારતનો વર્તમાન હિસ્સો માત્ર 2 ટકા છે. વૈશ્વિક અવકાશ અર્થવ્યવસ્થામાં ભારતનો હિસ્સો ટૂંક સમયમાં 10 ટકા સુધી વધારવાના ઉદ્દેશ્ય સાથે આ અંતરને ભરવા માટે વ્યાપક સુધારાઓ ગતિમાં છે.

મૂડીની કમી બાધારુપ : ખાનગી સાહસો પ્રેરક બળ તરીકે ઉભરી આવ્યા છે, જે 90 ટકા સેટેલાઇટ કેરિયર્સ અને 55 ટકાથી વધુ સેટેલાઇટ ઉત્પાદન માટે જવાબદાર છે. ISRO દ્વારા 250 થી વધુ ખાનગી કંપનીઓને 363 ટેક્નોલોજીના વ્યૂહાત્મક ટ્રાન્સફરને આભારી આ વિશાળ છલાંગને આભારી હોઈ શકે છે. પરિણામે, વિવિધ મોરચે નોંધપાત્ર પ્રગતિ જોવા મળે છે. સ્કાયરુટ અને અગ્નિકુલ કોસમોસ જેમણે રોકેટ ઉત્પાદનમાં ઉત્કૃષ્ટ દેખાવ કર્યો છે. તેનાથી માંડીને અનંત ટેક્નોલોજીસ, ગેલેક્સી સ્પેસ, ઘ્રુવ સ્પેસ, પિક્સલ, સ્પેસ કિડ્ઝ ઇન્ડિયા, જે ઉપગ્રહ ઉત્પાદનમાં અગ્રેસર છે.

વધુમાં, Bellatrix Aerospace બેલેન્ટ્રિક્સ એરોસ્પેસ - અને દિગન્તરા - Digantara જેવી કંપનીઓ સંબંધિત ક્ષેત્રોમાં નોંધપાત્ર પ્રગતિ કરી રહી છે. જો કે, અવકાશ સંશોધન પણ રાષ્ટ્રીય સુરક્ષાનો વિષય હોવાથી તેનું નિયમન થવું જોઈએ.

જ્યારે આ સહયોગ વૈશ્વિક અર્થવ્યવસ્થામાં આપણો હિસ્સો વધારવા માટે મહત્વપૂર્ણ છે, ત્યારે ઉપગ્રહ અને રોકેટ ઉત્પાદનના સ્કેલ માટે એકલા ઈસરોના અવકાશની બહાર સહયોગી પ્રયાસોની જરૂર છે. અવકાશ ઉદ્યોગમાં મહત્વાકાંક્ષી સાહસિકો માટે નાણાકીય અવરોધને ઓળખીને, સરકારે નવી વ્યૂહરચના તૈયાર કરી છે.

ઈસરોના ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચરને કોમર્શિયલ સેક્ટર માટે ખોલીને સરકારનો ઉદ્દેશ્ય ઉત્પાદન અને પરીક્ષણની મૂડી અને મુશ્કેલીઓ ઘટાડવાનો છે. અવકાશ સંશોધનની સહજ અણધારીતા હોવા છતાં, 300 થી વધુ કંપનીઓએ અવકાશ સંશોધનમાં યોગદાન આપવા માટે રસ દર્શાવ્યો છે. આ સાહસોને ટેકો આપવા માટે સરકારની પ્રતિબદ્ધતા ભારતીય રાષ્ટ્રીય અવકાશ પ્રમોશન અને અધિકૃતતા કેન્દ્ર (IN-SPACE) ની સ્થાપનામાં પ્રતિબિંબિત થાય છે. આ નિયમનકારી સંસ્થા અવકાશ સંશોધનના રાષ્ટ્રીય સુરક્ષા પાસાને સ્વીકારતા કાયદાકીય અધિકૃતતા માટે સિંગલ વિન્ડો પોર્ટલ તરીકે કાર્ય કરે છે.

IN-SPACE નો સર્વોચ્ચ ધ્યેય એક મજબૂત અને સમાવિષ્ટ અવકાશ સંશોધન ઇકોસિસ્ટમને સુનિશ્ચિત કરીને, અવકાશ ઉદ્યોગના ભાવિને આકાર આપવામાં ખાનગી કંપનીઓ દ્વારા ભજવવામાં આવતી ભૂમિકાને પ્રોત્સાહન આપવા અને તેને મજબૂત કરવાનો છે. આ દ્રશ્યનો એક અભિન્ન ભાગ NSIL (NewSpace India Limited) છે, જે અવકાશ ઉદ્યોગના વિકાસ માટે એક મુખ્ય ખેલાડી છે. ઈસરો નવી ટેકનોલોજી અને શોધ પર કેન્દ્રિત પ્રવૃત્તિઓને પ્રાથમિકતા આપે છે.

ઈન્ટરનેશનલ માર્કેટ : આઈટી અને એઆઈમાં ભારતના વ્યાપક અનુભવનો લાભ લેવો એ અવકાશ સેવાઓના ક્ષેત્રમાં વ્યૂહાત્મક લાભ છે. માર્કેટિંગ સંસ્થાઓનો અંદાજ છે કે આપણી વધતી અવકાશ અર્થવ્યવસ્થામાં સંચાર સેવાઓ 30-40 ટકા, નેવિગેશન સેવાઓ 20 ટકા અને પૃથ્વી નિરીક્ષણ સેવાઓ 15 ટકા યોગદાન આપી શકે છે. તેની વિદેશી પ્રત્યક્ષ રોકાણ નીતિઓનું પુનઃમૂલ્યાંકન કરવામાં સરકારનું સક્રિય વલણ પ્રશંસનીય છે. અવકાશ અર્થતંત્રને આગળ વધારવા માટે વિવિધ પહેલો શરૂ કરવા સાથે, સતત વૃદ્ધિ માટે માત્ર સ્થાનિક જ નહીં પરંતુ આંતરરાષ્ટ્રીય બજારને પણ લક્ષ્ય બનાવવાની જરૂરિયાતની સ્પષ્ટ માન્યતા છે.

મુખ્ય ફોકસ ક્ષેત્રોમાં ખાનગી કંપનીઓ માટે વીમાની સુવિધા, કૌશલ્ય વિકાસ કાર્યક્રમોનો અમલ, શિક્ષણ અને સંશોધન સંસ્થાઓ વચ્ચે સહયોગને પ્રોત્સાહન આપવા, આંતરરાષ્ટ્રીય અવકાશ નિયમોને નેવિગેટ કરવા, અવકાશ જ્ઞાન અને ટેકનોલોજીમાં વ્યાપક રસને પ્રોત્સાહન આપવા અને શૈક્ષણિક તકો પૂરી પાડવાનો સમાવેશ થાય છે. અવકાશ ક્ષેત્રમાં રોકાણને પ્રોત્સાહન આપવા માટે બનાવવામાં આવેલી નીતિઓનું વ્યાપક મૂલ્યાંકન તેના સર્વાંગી વિકાસ માટે જરૂરી છે.

તેલુગુ કંપનીઓનું યોગદાન : સ્પેસ સેક્ટરમાં તાજેતરના સુધારાઓ થયા હોવા છતાં, હૈદરાબાદ સ્થિત અનંત ટેક્નોલોજિસ લિમિટેડે ત્રણ દાયકા પહેલા ઈસરો સાથે ભાગીદારી કરી હતી, જે કાયમી સહયોગના પ્રમાણપત્રમાં રોકેટ અને સેટેલાઇટ ઘટકોના ઉત્પાદનમાં અગ્રેસર બની. ખાસ કરીને તેલુગુ ઉદ્યોગસાહસિકોએ સેન્ટમ ઈલેક્ટ્રોનિક્સ અને એસ્ટ્રા માઇક્રોવેવ જેવી કંપનીઓની સ્થાપનામાં મહત્ત્વની ભૂમિકા ભજવી છે. જે અવકાશ સાધનોના ઉત્પાદનમાં દાયકાઓની કુશળતા પ્રદાન કરે છે. સ્કાયરુટ એરોસ્પેસ ખાનગી રોકેટ પ્રક્ષેપણમાં અગ્રણી, અને ધ્રુવ સ્પેસ, એક સેટેલાઇટ ટેક્નોલોજી સ્ટાર્ટઅપ જેવી તેલુગુ સ્થાપિત સંસ્થાઓની સિદ્ધિઓ, અવકાશ ઉદ્યોગમાં તેમના નોંધપાત્ર યોગદાન માટે અપાર ગૌરવની પ્રેરણા આપે છે.