યુનાઇટેડ નેશન્સ જનરલ એસેમ્બલી (UNGA) એ વર્ષ 2013માં માનવ તસ્કરી વિરૂધધ ઠરાવ A/RES/68/192 પસાર કરીને 30 જૂલાઇને માનવ તસ્કરી સામેના જાગૃતિ દિવસ તરીકે જાહેર કર્યો છે. આ ઠરાવમાં કહેવામાં આવ્યુ છે કે માનવ તસ્કરીનો ભોગ બનતા લોકોની પરીસ્થીતિ માટે લોકોમાં જાગૃતિ લાવવા અને માનવ તસ્કરીનો ભોગ બનેલા લોકોના હક માટે લડત આપવા માટે આ પગલુ લેવુ જરૂરી છે.
માનવ તસ્કરી શું છે ?
યુનાઇટેડ નેશન્સે માનવ તસ્કરીની વ્યાખ્યા આપતા કહ્યુ છે કે, “શોષણના હેતુથી કોઈ વ્યક્તિ કે વ્યક્તિઓની બળપૂર્વક કે અન્ય કોઈ સખ્તીનો ઉપયોગ કરીને ભરતી કરવી, હેરફેર કે તેની બદલી કરવી, આશ્રય આપવુ અથવા કોઈને ખરીદવા અથવા અપહરણ કરવુ, તેની સાથે છેતરપીંડી કરવી, તેની શક્તિનો દુરૂપયોગ કરવો અથવા તની નબળાઈનો ફાયદો ઉઠાવવો અથવા પૈસાની લેતી દેતી કરીને કોઈ વ્યક્તિ પરના નિયંત્રણ મેળવવા માટેના હક ખરીદવા કે વેચવાનો માનવ તસ્કરીમાં સમાવેશ થાય છે.”
માનવ તસ્કરી એ એક એવો ઘૃણાસ્પદ અપરાધ છે જે વિશ્વમાં દરેક જગ્યાએ પ્રવર્તે છે અને દરેક ક્ષેત્રને અસર પહોંચાડે છે. યુએન ઓફિસ ઓફ ડ્રગ્સ એન્ડ ક્રાઇમના (UNODE) સર્વે પ્રમાણે, અત્યાર સુધી મળી આવેલા પીડિતોમાં 72% પીડિતો મહિલાઓ એને બાળકીઓ છે અને પીડિત બાળકોનો આંકડો વર્ષ 2004 થી વર્ષ 2016માં લગભગ બમણો થયો છે.
મોટાભાગના પીડિતોની તસ્કરી આ હેતુથી કરવામાં આવી છે:
ઘરેલુ સેવા: ઘરોમાં કામ કરતા લોકોને જે તે જગ્યા પર કામ કરાવવા માટે બળ કે દબાણનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. આ ઉપરાંત કપટપૂર્વક એવી પરીસ્થીતિનું નિર્માણ કરવામાં આવે છે જ્યાંથી તેમના માટે નીકળવાનો કોઈ માર્ગ ન રહે.
સેક્સ ટ્રાફીકીંગ: મહિલા, પુરૂષ કે બાળકોને છેતરપીંડીથી, દબાણપૂર્વક કે બળજબરીથી કોમર્શીયલ સેક્સ ઇન્ડસ્ટ્રીમાં ધકેલવામાં આવે છે અને તેમની ઈચ્છા વિરૂધ્ધ પણ તેમને ત્યાં રહેવાની ફરજ પાડવામાં આવે છે.
બળજબરી પૂર્વકની મજૂરી:વ્યક્તિ પાસે ધાકધમકીથી મફત કામ કરાવવામાં આવે છે. આ મજૂરોની મીલ્કત તરીકે ગણતરી કરવામાં આવે છે અને વ્યવસાયીક ઉત્પાદનના વેચાણ માટે તેમનું શોષણ કરવામાં આવે છે.
બોન્ડેડ લેબર: એવા મજૂરો કે જેઓ દેવુ ચુકવવાના બદલામાં જે તે વ્યક્તિને ત્યાં મજૂરી કરે છે અને તેનું દેવુ ભરપાઈ કરે છે. જ્યાં સુધી દેવુ ભરપાઈ ન થાય ત્યાં સુધી તેઓ કામ છોડી શકતા નથી. આ પ્રકારે કરાવવામાં આવેલી મજુરી કે ગુલામીની પદ્ધતિ વિશ્વમાં સૌથી વધુ જોવા મળે છે.
બાળ મજૂરી:બાળકો પાસે કરાવવામાં આવતી બળજબરી પૂર્વકની મજૂરી, ઘરકામ માટે કરાવવામાં આવતી સેવા કે સેક્સ ટ્રાફીકીંગનો બાળમજૂરીમાં સમાવેશ થાય છે.
વ્યક્તિની ઈચ્છા વિરૂધ્ધના લગ્ન: બાળકો અને મહિલાઓ પાસે તેમની સંમતિ કે ઈચ્છા વિરૂધ્ધ લગ્ન કરાવવામાં આવે છે. ગરીબીનો સામનો કરી રહેલા લોકોથી લઈને યુદ્ધમાં કેદી બનાવાયેલા તેમજ ભેદભાવોનો સામનો કરી રહેલા અશક્ત લોકોનો તસ્કરો અને આતંકી જૂથો શીકાર કરે છે અને તેમને બળજબરી પૂર્વક લગ્ન કરવા માટે મજબૂર કરે છે.
યુનાઇટેડ નેશન્સની ગુડવીલ એમ્બેસેડર તરીકે કામ કરી રહેલી પહેલી તસ્કરીનો ભોગ બનેલી નાદીયા મુરાદને જાતીય હિંસા અને તસ્કરીને રોકવા માટેના આંતરરાષ્ટ્રીય ક્ષેત્રે લેવાતા પગલાને પ્રોત્સાહિત કરવા માટે, તેને વેગ આપવા માટે વર્ષ 2018માં નોબેલ પીસ પ્રાઇઝ આપવામાં આવ્યો હતો.
ભારતમાં માનવ તસ્કરી
ભારતમાં 20 થી 65 મીલિયન લોકો માનવ તસ્કરીથી અસરગ્રસ્ત છે. સેક્સના વ્યાપારીકરણમાં અને બળજબરીપૂર્વક લગ્ન કરાવવા માટે ભારતમાં દેશની અંદર જ મહિલાઓ અને છોકરીઓની તસ્કરી કરવામાં આવે છે, ખાસ કરીને એવા વિસ્તારોમાં કે જ્યાં મહિલાઓનું જાતિયપ્રમાણ ખુબ નીચુ છે. નોંધપાત્ર આંકડાના બાળકોને ફેક્ટ્રીમાં મજૂર તરીકે, ઘરકામમાં સેવક તરીકે, ભિખારી તરીકે કે પછી ખેતરમાં મજૂર તરીકે કામ કરાવીને તેમનું શોષણ કરવામાં આવે છે જ્યારે અન્ય કેટલાક બાળકોનો બળવાખોર કે આતંકી સંગઠનો દ્વારા બાળ સૈનિકો તરીકે ઉપયોગ કરવામાં આવે છે.
ભારતમાં માનવ તસ્કરી સબંધીત બંધારણીય અને કાયદકીય જોગવાઈઓ
એન્ટી ટ્રાફીકીંગ સેલ (ATC): ગૃહ વિભાગ મંત્રાલયમાં (MHA) એન્ટી-ટ્રાફીકીંગ નોડલ સેલની સ્થાપના કરવામાં આવી છે. માનવ તસ્કરીના અપરાધને રોકવા માટે જુદી જુદી રાજ્ય સરકારોએ લીધેલા પગલા વિશે પુછપરછ કરવા તેમજ માહિતી મેળવવા માટે CS Division કામ કરે છે.
યુનીયન મીનીસ્ટર મેનકા ગાંધીએ વર્ષ 2018માં એન્ટી ટ્રાફીકીંગ બીલ રજૂ કર્યુ હતુ. બીલ લોકસભામાં પસાર થયુ પરંતુ રાજ્ય સભામાં તે પસાર ન થઈ શક્યુ અને આ બીલ અટકી પડ્યુ.
કાયદામાં જિલ્લા, રાજ્ય અને કેન્દ્ર કક્ષાએ સંસ્થાકીય પદ્ધતિઓ બનાવવાની દરખાસ્ત કરવામાં આવી છે. મજૂરી કરાવવા માટે, બાળકનો મેળવવા માટે, અથવા જ્યાં વ્યક્તિને AIDS જેવી જીવલેણ બીમારી થવાની સંભાવના રહે છે તેવા કેમીકલ અથવા હોર્મોન્સના પ્રયોગ માટેની કામગીરી કરાવવા માટે લોકોની હેરફેરનો તસ્કરીમાં સમાવેશ થાય છે. આ ગુનાઓ માટે દસ વર્ષની સખત જેલની સજા તેમજ ઓછામાં ઓછા એક લાખના દંડની જોગવાઈ કરવામાં આવી છે.
આ બીલમા તસ્કરીના કેસનું સંકલન, દેખરેખ અને તેના પર નીયંત્રણ રાખવા માટે નેશનલ એન્ટી-ટ્રાફીકીંગ બ્યુરોની (NATB) સ્થાપના કરવાની પણ જોગવાઈ કરવામાં આવી છે. દસ કરોડ રૂપિયાની પ્રારંભીક ફાળવણી સાથે તેમાં રાહત અને પુનર્વસન સમીતિ અને પુનર્વસન ફંડની પણ જોગવાઈ કરવામાં આવી છે. તેમાં ગુનાના કમીશન માટે વપરાયેલી સંપત્તીને જપ્ત કરવાની જોગવાઈ પણ કરવામાં આવી છે.
ભારતમાં કાયદાકીય જોગવાઈ
ભારતના બંધારણની કલમ 23 (1)માં માનવ તસ્કરી અને વ્યક્તિને બળજબરી પૂર્વક મજૂરી કરવા માટેની ફરજ પાડવા પર પ્રતિબંધ ફરમાવવામાં આવ્યો છે.
કલમ 23(1)- માનવ તસ્કરી અથવા બળજબરી પૂર્વક કરાવવામાં આવતી મજૂરી પર કાયદાકીય પ્રતિબંધ છે અને આ જોગવાઈનું ઉલ્લંઘન કરનારને કાયદા મુજબ સજા પણ થઈ શકે છે.
કમલ 21 – સુપ્રીમ કોર્ટે જણાવ્યુ હતુ કે જીવન જીવવાના અધિકારમાં ફક્ત શારીરિક અધિકારનો જ નહી પરંતુ તેમાં માન સમ્માન સાથે જીવવાના અધિકારનો પણ સમાવેશ છે.