આત્મ નિર્ભરતાઃ દેશની સુરક્ષા માટે અનિવાર્ય, વાંચો વિશેષ લેખ

દેશના સૌપ્રથમ વડાપ્રધાન પંડિત નહેરુએ જણાવ્યું હતું કે આપણી લશ્કરી જરૂરિયાતો માટે અન્ય દેશો ઉપરની નિર્ભરતા કામચલાઉ હોવી જોઈએ અને લાંબા ગાળે આપણે સંરક્ષણની જરૂરી સાધન સામગ્રી આપણી જાતે જ બનાવીને સ્વ-નિર્ભર બનવું પડશે. સંરક્ષણ જેવાં અત્યંત મહત્ત્વપૂર્ણ ક્ષેત્રમાં ભારતની નિર્ભરતા દાયકાઓથી ચાલી આવે છે, જેનું કારણ શાસકોની ટૂંકી દ્રષ્ટિ છે, જેઓ કામચલાઉ અને સ્વ-નિર્ભર જેવા શબ્દોમાં રહેલું ડહાપણ સમજી શક્યા નહીં અને સતત આયાતને કારણે દેશની સુરક્ષાને જોખમ તરફ ધકેલતા રહ્યા.

દેશના સૌપ્રથમ વડાપ્રધાન પંડિત નહેરુએ જણાવ્યું હતું કે આપણી લશ્કરી જરૂરિયાતો માટે અન્ય દેશો ઉપરની નિર્ભરતા કામચલાઉ હોવી જોઈએ અને લાંબા ગાળે આપણે સંરક્ષણની જરૂરી સાધન સામગ્રી આપણી જાતે જ બનાવીને સ્વ-નિર્ભર બનવું પડશે. સંરક્ષણ જેવાં અત્યંત મહત્ત્વપૂર્ણ ક્ષેત્રમાં ભારતની નિર્ભરતા દાયકાઓથી ચાલી આવે છે, જેનું કારણ શાસકોની ટૂંકી દ્રષ્ટિ છે, જેઓ કામચલાઉ અને સ્વ-નિર્ભર જેવા શબ્દોમાં રહેલું ડહાપણ સમજી શક્યા નહીં અને સતત આયાતને કારણે દેશની સુરક્ષાને જોખમ તરફ ધકેલતા રહ્યા. છેલ્લા બે દાયકામાં આઠ જેટલી સમિતિઓ અને ટાસ્ક ફોર્સીઝે સંરક્ષણનો સરસંજામ ઘરઆંગણે ઉત્પાદિત કરીને સ્વ-નિર્ભરતા હાંસલ કરવા માટે કેટલાક અહેવાલો અને ભલામણો સુપરત કર્યા છે. પરંતુ અમલીકરણની અસરકારક યોજનાના અભાવે પરિસ્થિતિ હજુ પણ'જૈસે થે'ની સ્થિતિમાં જ છે! કેન્દ્રિય નાણાં મંત્રીએ આત્મનિર્ભર ભારત(સ્વાવલંબન ભારતવાણી) શીર્ષક ધરાવતું સ્ટ્રેટેજી પેપર રજૂ કર્યું છે, જેમાં સંરક્ષણ ક્ષેત્રમાં ભારત કેવી રીતે સ્વ-નિર્ભરતા હાંસલ કરી શકે તે વિશેના નીતિવિષયક નિવેદનો કર્યા છે. ડિફેન્સ પ્રોડક્ટ્સ એક્સપોર્ટ ડેવલપમેન્ટ પોલિસી ફ્રેમવર્ક હેઠળ વર્ષ2025 સુધીમાં ઘરઆંગણે રૂા. 75 લાખ કરોડનું ટર્નઓવર રૂા. 35 લાખ કરોડનું નિકાસ લક્ષ્યાંક હાંસલ કરવાનું ધ્યેય છે. સંરક્ષણ ઉત્પાદનોનું ઘરઆંગણે હાલનું ટર્નઓવર રૂા. 80,000 કરોડ છે અને જાહેર ક્ષેત્રની કંપનીઓ તેમજ સરકારી શસ્ત્ર કારખાનાંનો હિસ્સો રૂા. 63,000 કરોડ છે!

આપણે એમ કહીએ છીએ કે ખાનગી કંપનીઓને વર્ષ2001થી શસ્ત્રસરંજામના ઉત્પાદન માટે પ્રોત્સાહન આપવા માટે પરવાના આપવામાં આવી રહ્યા છે, પરંતુ તેમનું ટર્નઓવર રૂા. 17,000 કરોડ જેટલું મર્યાદિત છે. સરંક્ષણ મંત્રીએ જાહેર કર્યું હતું કે ઘરઆંગણાના સંરક્ષણ ઉદ્યોગમાં નવો પ્રાણ ફૂંકવા માટે આ વર્ષે ઘરઆંગણે પ્રાપ્તિ(ખરીદી) માટે રૂા. 52,000 કરોડ ફાળવવામાં આવશે. સંરક્ષણ ક્ષેત્રનાં101 ઉત્પાદનોની આયાત પ્રતિબંધિત કરાશે અને રૂા. 4 લાખ કરોડના ઓર્ડર્સ ઘરઆંગણાના ઉદ્યોગોને આગામી છ વર્ષના ગાળામાં આપવામાં આવશે. આત્મનિર્ભર બનવાનું લક્ષ્યાંક હાસલ કરવા માટે આ પ્રકારે પ્રોત્સાહન આપવું આવશ્યક છે.

વિશ્વમાં બીજું સૌથી મોટું સૈન્ય બળ ધરાવતો દેશ- ભારત, કમનસીબે હથિયારો અને લશ્કરી સાધનસરંજામનો બીજો સૌથી મોટો આયાતકાર દેશ પણ છે. સરંક્ષણ ક્ષેત્ર માટે જરૂરી સ્પેર પાર્ટસ માટે અનેક દાયકાથી રશિયા ઉપરની નિર્ભરતાને કારણે ભારત વિવિધ સમયે ભયાનક સ્થિતિમાં મુકાયું છે. હાલના સમયે, નવી સહસ્ત્રાબ્દિના યુદ્ધમાં પાયદળનું મહત્ત્વ ઘટી રહ્યું છે અને કોઈ પણ દેશે બચવા માટે હવાઈ, નૌકા, અવકાશ અને સાયબર ક્ષેત્રે સંરક્ષણને લગતા વૈજ્ઞાનિક સંશોધન અસાધારણ મહત્ત્વનાં બન્યાં છે. જો ખાનગી ક્ષેત્રને અવગણવામાં આવશે તો સંરક્ષણ ક્ષેત્રે સ્વ-નિર્ભરતા દીવાસ્વપ્ન બનીને રહી જશે અને અગાઉ બનતું આવ્યું છે તેમ ફક્ત નવ જેટલી જાહેર ક્ષેત્રની કંપનીઓ અને41 જેટલાં શસ્ત્ર કારખાનાં ઉપર જ આધાર રાખવો પડશે. ભારત સરંક્ષણનાં વિવિધ ઉત્પાદનોની ખરીદી માટે રૂા. 1.3 લાખ કરોડ ખર્ચે છે, જેમાંથી રૂા. 77,000 કરોડ જાહેર ક્ષેત્રને ફાળવવામાં આવે છે, જ્યારે ખાનગી ક્ષેત્રમાં કાર્યરત3500 જેટલાં સૂક્ષ્મ અને નાનાં એકમોને ફક્ત રૂા. 14,000 કરોડ મળે છે! કેન્દ્ર સરકારે સંરક્ષણ ક્ષેત્રે સીધાં વિદેશી રોકાણોની મર્યાદા વધારીને74 ટકા કરી છે, પરંતુ તે દેશના ખાનગી ક્ષેત્રને મદદનો હાથ લંબાવશે ત્યારે જ સ્વ-નિર્ભરતાનાં લક્ષ્યાંકો હાંસલ કરી શકશે. ખાનગી ક્ષેત્ર હજુ પ્રારંભિક અસ્થિરતાઓમાંથી જ બહાર નથી નીકળ્યું!

હિન્દુસ્તાન એરોનોટિક્સ લિમિટેડ વિશ્વના ટોચના100 સંરક્ષણ ઉદ્યોગોની યાદીમાં35મું સ્થાન ધરાવે છે. કેન્દ્ર સરકારે એ જોવું જોઈએ કે સંરક્ષણ ક્ષેત્ર સતત વૃદ્ધિ તરફ ગતિમાન રહે, સમય-સમયે આધુનિક ટેકનોલોજી ખરીદે તેમજ ઘરઆંગણે સંશોધન દ્વારા અભેદ્ય શસ્ત્રસરંજામ બનાવતું રહે. સંરક્ષણ ક્ષેત્રે સ્વ-નિર્ભરતા ‘મેઇક ઈન ઈન્ડિયા’ કાર્યક્રમને ઉદાર બનાવીને તેમજ સંરક્ષણ ક્ષેત્રે આવી રહેલાં સીધાં વિદેશી રોકાણો ઘરઆંગણાનાં ઉત્પાદન એકમોની કુશળતા અને ક્ષમતાને મદદગાર અને પ્રોત્સાહક નીવડે તેનું ધ્યાન રાખવામાં આવશે તો જ હાંસલ કરી શકાશે.