કોંગ્રેસમાં બાલ ગંગાધર તિલક તેઓ ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસના પ્રથમ નેતા હતા, જેમને તેમના રાજકીય લેખન માટે તેમને બંદી બનાવવામાં આવ્યા હતા. બ્રિટિશ પત્રકાર વેલેન્ટાઇન ચિરોલે તિલકને ભારતીય અંશાતિના પિતા કહેયા ત્યારે શાસકોએ તને યોગ્ય ગણી પ્રતિક્રિયા આપી હતી. તે 1890માં ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસના સભ્ય બન્યા હતા. જો કે તે કોંગ્રેસની બ્રિટિશ શાસન સામે લડવાના અભિગમના કટ્ટર ટીકાકાર હતા.
1916માં તિલક ફરીથી કોંગ્રેસમાં જોડાયા હતા અને બ્રિટિશ એક્ટીવીસ્ટ, શિક્ષણશાસ્ત્રી અને સામાજીક અગ્રણી એન્ની બેસન્ટ સાથે મળીને સ્વરાજના અભિયાનને આગળ વધારવા માટે ઓલ ઇન્ડિયા હોમ રુલ લીગને તૈયાર કરી હતી અને તેમણે ખેડૂતોને એકત્રિત કરવા માટે ગામડાઓમાં મોટાપાયે પ્રવાસ કર્યો હતો.
હોમ રુલ ચળવળને કારણે તિલકનું રાષ્ટ્રીય નેતા તરીકે કદ વધતા 1917માં બ્રિટિશરોને મોન્ટાગુની જાહેરાત કરવાની ફરજ પડી હતી. 1916માં લખનઉમાં ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસના સેશનમાં જેમણે જાહેર કર્યુ હતુ કે સ્વરાજ એ ભારતીયનો જન્મસિધ્ધ અધિકાર છે. તેમણે લખ્યુ હતુ કે “ હવે સ્વરાજની માંગણી કરવાનો કે સરકાર બનાવવાનો સમય આવી ગયો છે.” કોઇ શાંતિના માર્ગેથી નહી આવે. હાલની વહીવટની પધ્ધતિ દેશ માટે વિનાશકારી છે. જેને સુધારવી કે સમાપ્ત કરવી આવશ્યક છે. કોંગ્રેસના આ નેતાઓ દ્વારા સ્વદેશી, વિદેશી વસ્તુઓનો બહિષ્કાર અને રાષ્ટ્રીય શિક્ષણના ત્રણ કાર્યક્રમોને ભારતના લોકો સમક્ષ રજુ કર્યા હતા. ફાળો
બહિષ્કાર, સ્વદેશ, રાષ્ટ્રીય શિક્ષણ અને પ્રતિકાર કરવા અંગેના ચાર મુદ્દાના કાર્યક્રમને તિલક અને અન્ય રાષ્ટ્રવાદી નેતાઓ દ્વારા દેશ સમક્ષ રજુ કરાયો હતો. જેને મંજુરી માટે અને સ્વીકારવા માટે ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસ સમક્ષ રજૂ કરવામાં આવ્યો હતો.
આ કાર્યક્રમ મુખ્યરુપે બ્રિટિશરો સામે આર્થિક હથિયાર તરીકે શરુ થયો હતો. પરંતુ, ખુબ જ ઝડપથી તેનું રાષ્ટ્રીય રીતે મહત્વનું બની ગયુ હતું અને તે ચળવળનો મુખ્યભાગ બની ગયુ હતુ. આ કાર્યક્રમને કારણે બ્રિટીશ સરકારે બંગાળના બે ભાગલા પાડીને પ્રતિક્રિયા આપી હતી. પરંતુ, તેના કારણે અખિલ ભારતીય ચળવળનો શરુ થઇ હતી.
તેનો ઉપયોગ કરવાનું પ્રથમ કારણ સરકારને બંગાળમાં ફરીથી સંગઠિત કરવાનું હતુ પણ પરંતુ, ટુંક સમયમાં જ તે રાષ્ટ્રીય સ્તરે પુનઃ જાગૃતતા અને રાષ્ટ્રીય મુક્તિ સ્વરાજની ચળવળનો એક ભાગ બની ગયો હતો. આમ, આર્થિક મુદ્દાનો કાર્યક્રમ એક રાજકીય ચળવળમાં રુપાંતરિત થઇ હતી અને સ્થાનિક કેન્દ્રીત આંદોલન રાષ્ટ્રીય મુદો બની ગયો હતો. તો બ્રિટેશ નીતિમાં ફેરફાર તે ભારતમાં આર્થિક મક્કમતાના વિકસિત થયુ છે.
ભાગલા અને એકતા
તિલક ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસમાં મધ્સ્થી તરીકે પ્રવેશ્યા હતા. તેમ છંતાય, તેઓ બ્રિટિશ અમલદારશાહી અને બ્રિટિશ ન્યાયતંત્રનો વિશ્વાસ ગુમાવી બેઠા હતા.