যোগত প্ৰাণায়ামৰ ভূমিকা অতি গুৰুত্বপূৰ্ণ বুলি গণ্য কৰা হয় । ইয়াক যোগৰ আঠটা অংশৰ চতুৰ্থ অংশ হিচাপে গণ্য কৰা হয় । একে সময়তে আয়ুৰ্বেদতো প্ৰাণায়ামৰ উপকাৰিতা আৰু চিকিৎসা উপকাৰৰ কথা উল্লেখ কৰা হৈছে । আনকি আয়ুৰ্বেদতো নিয়মিতভাৱে কিছুমান বিশেষ প্ৰকাৰৰ প্ৰাণায়ামৰ সঠিক পদ্ধতিৰে অভ্যাস কৰিলে শৰীৰৰ বাট, পিত্ত আৰু কফা দোষ নিয়ন্ত্ৰণ আৰু ভাৰসাম্য ৰক্ষাৰ ক্ষেত্ৰত অতি ফলপ্ৰসূ হ’ব পাৰে বুলিও বিশ্বাস কৰা হয় ।
বাট, পিত্ত আৰু কফাৰ ভাৰসাম্য ৰক্ষাত প্ৰাণায়াম উপকাৰী
যোগাসনৰ অন্যতম জনপ্ৰিয় প্ৰকাৰ প্ৰাণায়াম । শাৰীৰিক আৰু মানসিক স্বাস্থ্যৰ বাবে ইয়াৰ উপকাৰিতাৰ বাবে আজি সমগ্ৰ বিশ্বৰ সকলো বয়সৰ লোকৰ মাজত ইয়াৰ ধাৰা বৃদ্ধি পাইছে । সকলোৱে জানে যে প্ৰাণায়ামৰ নিয়মীয়া অনুশীলনে শ্বাস-প্ৰশ্বাসতন্ত্ৰৰ বাবে বহু উপকাৰ কৰে । প্ৰাণায়ামৰ উপকাৰিতাৰ সন্দৰ্ভত ৰাষ্ট্ৰীয় আৰু আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় পৰ্যায়ত কৰা বহু গৱেষণা আৰু পৰীক্ষাত শাৰীৰিক আৰু মানসিক স্বাস্থ্যৰ বাবে ইয়াৰ বহু উপকাৰো নিশ্চিত হৈছে ।
যোগৰ পিতৃ বুলি গণ্য কৰা মহৰ্ষি পতঞ্জলিয়ে দিয়া সংজ্ঞা অনুসৰি প্ৰাণায়াম হৈছে শ্বাস-প্ৰশ্বাসৰ যোগ কলা । যিয়ে শ্বাস-প্ৰশ্বাসতন্ত্ৰৰ সৈতে জড়িত অংগসমূহক তীব্ৰতা আৰু ছন্দৰ সৈতে অধিক সক্ৰিয় কৰি তোলে ।
আনহাতে যদি আয়ুৰ্বেদৰ কথা কওঁ, তেন্তে এই চিকিৎসা পদ্ধতিত প্ৰাণায়ামক চিকিৎসা/চিকিৎসা হিচাপেও স্বীকৃতি দিয়া হৈছে । যিয়ে হাওঁফাওঁ আৰু শ্বাস-প্ৰশ্বাসতন্ত্ৰত বিশুদ্ধকৰণ প্ৰক্ৰিয়াৰ লগতে সামগ্ৰিক মানসিক, শাৰীৰিক, আৱেগিক আৰু আচৰণগত স্বাস্থ্যৰ বাবেও উপকৃত কৰে । বিশেষকৈ আয়ুৰ্বেদত প্ৰাণায়ামৰ নিয়মীয়া অনুশীলনে বাট, পিত্ত আৰু কফা দোষ নিয়ন্ত্ৰণ কৰিব পাৰে বুলিও বিশ্বাস কৰা হয় ।
প্ৰাণায়াম আৰু ইয়াৰ প্ৰকাৰ
বাংগালুৰুৰ পৰা যোগগুৰু মীনু বৰ্মাই বুজাইছে যে যোগশাস্ত্ৰৰ মতে প্ৰাণায়াম দুটা সংস্কৃত শব্দ প্ৰাণ আৰু যমেৰে গঠিত । প্ৰাণ মানে জীৱন শক্তি বা শক্তি আৰু অয়ম মানে টানি আৰু আত্মনিয়ন্ত্ৰণ । মানে প্ৰাণায়াম মানে জীৱন শক্তি আৰু শক্তিৰ ওপৰত নিয়ন্ত্ৰণ ।
তেওঁ বুজাইছে যে, প্ৰাণায়াম যোগৰ এক গুৰুত্বপূৰ্ণ অংগ । যোগাসনত উশাহ-নিশাহৰ ওপৰত নিয়ন্ত্ৰণ অতি গুৰুত্বপূৰ্ণ বুলি গণ্য কৰা হয় । যিকোনো ধৰণৰ বা শ্ৰেণীৰ যোগাসনত উশাহ-নিশাহ আৰু বন্ধ কৰাৰ গতি আৰু ইয়াৰ সঠিক ছন্দ অপৰিহাৰ্য বুলি বিবেচিত হয় । প্ৰাণায়াম হৈছে উশাহ-নিশাহৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি কৰা যোগো, যাৰ নিয়মীয়া অনুশীলনৰ ওপৰত যোগত বহু গুৰুত্ব দিয়া হয় । কাৰণ ই উশাহ-নিশাহৰ পথটো সুস্থ কৰি তোলাৰ লগতে সামগ্ৰিক স্বাস্থ্যৰ বাবেও বহু উপকাৰ দিয়ে । প্ৰাণায়ামত উশাহ-নিশাহ আৰু উশাহ-নিশাহৰ তিনিটা কাম হয় । পুৰাক, কুম্ভক আৰু ৰেচক, অৰ্থাৎ সঠিক গতি আৰু পদ্ধতিৰে উশাহ লোৱা, ৰখাই দিয়া আৰু এৰি দিয়া ।
তেওঁ বুজাইছে যে, যদিও প্ৰাণায়ামৰ বহু প্ৰকাৰৰ কথা বিবেচনা কৰা হয়, কিন্তু আটাইতকৈ জনপ্ৰিয় প্ৰকাৰ হ’ল কপালভটি, অনুলোম-ভিলোম, নদী শোধন, ভষ্ট্ৰিকা, ভ্ৰামাৰী, উজ্জয়ী, শীতলি, কেওলি, কুম্ভক, সূৰ্য্যভেদন, চন্দ্ৰভেদন, প্ৰণৱ, অগ্নিসৰ, নসগ্ৰা আৰু শীতায়ু আদি অন্তৰ্ভুক্ত কৰা হৈছে ।
আয়ুৰ্বেদত প্ৰাণায়ামৰ উপকাৰিতা